نقش و جايگاه وقت و زمان در عبادت و دعا
اكنون به موضوع اصلي اين مقاله كه ارتباط استجابت دعا با شب قدر و ليالي متبركه است مي‌پردازيم. پيش از ورود به اين بحث، نخست لازم است كه اهميت زمان در دعا مشخص گردد، سپس به برخي از اوقات مستحسن و شايسته كه مورد سفارش و توصيه پروردگار و پيامبر(ص) و اولياء دين مي‌باشد، اشاره كرده و آنگاه اهميت و جايگاه و ويژگي شب قدر روشن شود، تا بتوانيم دورنماي بهتري از تناسب و رابطه‌اي كه استجابت دعا مي‌تواند، با اين شب داشته باشد، به دست آيد.
به طور كلي اوقات متبرك در اسلام دو نوع مي‌باشد:
1- اوقات عام: شامل: ايام هفته و ماه‌ها و فصول و شب، سحر، صبح، ظهر و مغرب. برخي از اين موارد عبارتند از: روزهاي جمعه- شب جمعه- فصل نيايش: (رجب، شعبان، رمضان)، ماه مبارك رمضان، ذي‌حجه، محرم، صفر و...
2- اوقات خاص: شامل: اعياد و وفات اسلامي. ايام‌البيض (13،14،15 ماه رجب)، شب قدر، روز مبعث، روز مباهله، روز عرفه، روز استفتاح (15 رجب)
اين اوقات و ايام كه برخي به لحاظ اشخاص بزرگ و اولياء دين و برخي به واسطه علت ماواءالطبيعي كه شارع مقدس بر حقيقت و فلسفه آن اشراف داشته و ديگر انسان‌ها از درك و فهم آن عاجزند، داراي ويژگي معنوي و خاصيتي روحاني‌اند، به طوري كه دعا كردن و درخواست عاجزانه بندگان در اين اوقات، با ماهيت زنده و فعال آن و دعا را منشأ اثر مي‌سازد. و به طور كلي در اديان الهي و اسلام، زمان از ويژگي فعالي برخوردار است. در شب قدر روح و فرشتگان الهي به زمين نازل مي‌شوند، كه مي‌تواند بزرگترين و مهم‌ترين خواسته‌هاي بندگان را با شفاعت خود به هدف استجابت برسانند. در وقت سحر بركات و فيوضات معنوي و ملكوتي متوجه جهان مي‌شود كه چون دعايي خوانده شود، بيشتر در معرض استجابت قرار مي‌گيرد. بدين لحاظ همواره به شب‌خيزي و شب‌زنده‌داري و تهجد، صبح‌خيزي و دعا و نماز و اذكار خاصي در اين اوقات سفارش و وارد شده است. حافظ مي‌گويد:
صبح‌خيزي و سلامت‌طلبي چون حافظ
هر چه كردم همه از دولت قرآن كردم
اولياء و عارفان بيدل و بزرگان دين همواره بر اهميت اين اوقات واقف بوده و از بهره‌هاي معنوي و فيوضات روحاني آن با غنيمت داشتن آن، برخوردار بوده‌اند.
دريغا عيش شبگيري كه در خواب سحر بگذشت
نداني قدر وقت اين دل مگر وقتي كه درماني
(حافظ)
حافظ همچنين بر دعا و ذكر و آه شب در وقت صبح و سحر تأكيد مي‌ورزد:
دعاي صبح و آه شب كليد گنج مقصود است
بدين راه و روش ميرو كه با دلدار پيوندي
نيز مي‌سرايد:
سر مكش حافظ از آه نيم شب
تا چون صبحت آينه رخشان كنند
يا اينكه مي‌گويد:
با دعاي شب‌خيزان اي شكر دهان مستيز
در پناه يك اسمست خاتم سليماني
حاصل آنكه در راه سير و سلوك معنوي و عارفانه اهميت وقت و زمان به حدي است كه بدون توجه به آن نمي‌توان مراحل و مقامات روحي و عرفاني را طي نمود و عارف كامل و انسان جامع كسي است كه بر اين اوقات اشراف يافته و با درك و استفاده بهينه و مطلوب و كافي از آنها، شريعت خود را به طريقت و سپس وصول حقيقت پيوند زند. چنين شناختي در حقيقت گام نخست در سلوك عرفاني به شمار مي‌رود:
«حافظ راز خود و عارف وقت خويشم»
ارتباط ميان شب قدر و استجابت دعا
اكنون كه اهميت وقت و زمان را در توسلات و دعا و مناجات و به طور كلي عبادت دانستيم، شايسته است اندكي نيز پيرامون اهميت شب و ارزش آن سخن گوييم. چرا كه مفهوم شب علاوه بر زمان آن در طول شبانه روز در ميان بيشتر اقوام و ملل از جايگاه ارزشمند و به‌سزايي برخوردار است. مطالعات نشان مي‌دهد كه بيشتر فيوضات و اشراقات اولياء‌الله و بزرگان در اين وقت شب- صورت گرفته است.
در مورد اساطير يونان به خدايي برمي‌خوريم كه «آپولو» نام دارد. آپولو خداي مجسم عقل و منطق بوده و تصوير كاملي از روح يونان باستان است.
از او هميشه با تاريكي و شب ياد مي‌شود و به صراحت در تاريخ يونان باستان آمده است كه زمان شفاگرفتن از آپولو در معبد او، نيمه‌هاي شب بوده است. در آناتولي نيز سنت‌هايي قديمي وجود داشتند كه بر اساس آن كاهنان با خداي خود «آپولو» در شامگاهان محبوس مي‌شدند. صبح روز بعد، هنگامي كه كاهنه از معبد بيرون مي‌آمد، به دليل يگانگي افسانه‌اي‌اش با آپولو در طول شب، قادر به پيشگويي بود.
همچنين در مورد «اورفئوس» كاهنيكه جان نثار آپولو بوده است، نقل شده كه عادت او اين بود كه در نيمه شب بيدار مي‌شد و از كوه بالا رفته و سعي مي‌كرد هنگام سپيده‌دم در يك نظر خداي خود را رؤيت كند. همچنين در يونان باستان، شعري نيز توسط فيثاغورثيان جنوب ايتاليا نوشته شده كه مي‌گويد: آپولو قدرت الهاميش را با شب شريك است.
در كار يا مراكزي وجود داشت، مانند خانه‌هاي مخصوصي كه (incubation) ناميده مي‌شد. اين محل در نهايت خاموشي بود. مردم در آن مانند حيواني در لانه خود، دراز مي‌كشيدند و در خاموشي كه مهلك بود، شفا مي‌گرفتند13.
در اسلام نيز هنگامه شب از ارزش و جايگاه خاصي در ساير اوقات شبانه‌روز، برخوردار است، به طوري كه خداوندتعالي سوره‌اي اختصاصاً با نام «الليل» نازل فرموده و در روايات اسلامي او را دواذكار و اعمال ويژه‌اي چون نماز شب بدان اختصاص يافته است. در روايتي وارد شده كه: «شرف مؤمن نماز شب است.» و: «هر كس عذري دارد مي‌تواند، نماز شب خود را قبل از نيمه‌شب و قبل از خواب بخواند.» تا اين وقت عزيز از دست او نرود. و نيز در ميان روايات نماز شب داراي اين خصوصيات ويژه مي‌باشد.
1- روش پيامبران و صالحان است.
2- زينت آخرت است.
3- اخلاق پيامبران است.
4- گناهاني را كه انسان در طور روز مرتكب شده، از ميان مي‌برد.
در عرفان اسلامي شب جلوه مقام خفاست و در شعر حافظ «سر سويدا» اشاره به نقطه و خال و شب كه همه سياهي و اسود است، مي‌باشد. آنجا كه مي‌سرايد:
نه فلك راست مسلم، نه ملك راست يقين
آنچه در سر سويداني بني‌آدم بود
با اين توضيح هنگامي كه خداوند در سوره قدر مي‌فرمايد: انا انزلناه في‌ليله‌القدر. ارتباط ميان نزول بركات و آيات الهي، و شب و قدر به خوبي معلوم مي‌شود و نيز ارزش توسل و تمسك به خداوند در اين وقت عزيز و تأثيري كه مي‌تواند در استجابت دعا و رفع حوائج و نيازها داشته باشد، مشخص مي‌گردد. به همين خاطر در روايت وارد شده است كه:
«نيمي از شب كه بگذرد، يا از اول شب تا آخر شب، زمان استجابت دعا مي‌باشد14.»
مرا درين ظلمات آنكه راهنمايي كرد
نياز نيم‌شبي بود و گريه سحري
(حافظ)
مرو به خواب كه حافظ به بارگاه قبول
ز ورد نيم شب و درس صبحگاه رسيد
(حافظ)
در سوره قدر نيز، خداوند تعالي، شب قدر را قرين نزول ملائكه و روح و برتر از هزار ماه دانسته است و شايد ارتباط ميان شب و قدر به معناي ارزش، همان مطلق شب‌ها به لحاظ ارزشمندي باشد و نيز ممكن است، پنهان ماندن شب قدر در ميان ساير شب‌ها در طول سال، از اين بابت باشد كه به نحو كلي ارزش و قدر شب به عنوان مناسب‌ترين زمان استجابت دعا شناسانده شود، چنانكه سعدي اشاره نموده:
اگر شب‌ها همه قدر بود
شب قدر بي‌قدر بودي
و مولانا نيز به اين مضمون اشاره نموده و در مثنوي مي‌گويد:
آن شب قدر است در شب‌ها نهان
تا كند جان هر شبي را امتحان
البته ترديدي نيست كه بر طبق روايات اسلامي شب قدر در ماه مبارك رمضان و در ميان يكي از شب‌هاي 19 و 21 و 23 اين ماه مبارك نهان است و بسياري از مفسرين در اين موضوع اتفاق نظر دارند.
خلاصه مقاله:
از مطالعه روايات ديني و سيره اولياء الهي و نيز آيات الهي، درمي‌يابيم كه به طور كلي زمان و وقت در نزول بركات و استجابت خواسته‌هاي انسان نقش به سزايي دارد. آيات، روايات و اشعار بسياري از شاعران عارف همچون مولانا و حافظ و سعدي نيز بر اين نكته دلالت دارد و نمي‌توان تصور كرد عارف و سالكي در سير و سلوك خويش از ارزش وقت و زمان غافل باشد. مؤمنان با توسل به ايام و زمان‌هايي خاص كه بعضاً به نحو صريح به آنها اشاره شده، به ارزش زمان واقفند و به خصوص شب را كه در قله اين اوقات قرار دارد، غنيمت دانسته و با شب زنده‌داري و تهجد و سحرخيزي دست نياز به درگاه ايزد يكتا برمي‌دارند و حاجت خود را طلب نموده و از بركات معنوي و مادي و فيوضات رحماني و قدسي برخوردار مي‌گردند. بدين لحاظ ارتباطي وثيق ميان زمان و شب به طور عام و شب‌قدر به نحو خاص برقرار مي‌باشد و از آنجا كه كلمه قدر نيز توسط اكثر مفسرين به ارزش تفسير شده، مي‌توان ارتباط ميان شب و ارزش را به طور كلي از اصطلاح «شب قدر» برداشت نمود، اما به صورت خاص شب قدر اشاره به زمان بسيار مقدس و ويژه‌اي است كه بركات و نزولات آسماني شامل فيوضات معنوي و رحماني، شفا و استجابت دعا در آن وقت مبارك شامل حال انسان داعي و نيازمند مي‌گردد15. چنين زماني طبق آيات قرآني و روايات اسلامي در ماه مبارك رمضان و يكي از شب‌هاي نوزدهم، بيست‌ويكم و بيست‌وسوم دانسته شده كه توسل و تمسك به پروردگار مي‌تواند نتيجه مطلوب را كه همان استجابت دعاست، براي انسان به ارمغان آورد.
منابع:
1- فصلنامه ناقد- سال اول- ش3- خرداد 83-ص207.
2- همان مدرك.
3- معاش‌السالكين-ص 27.
4- انوارالملكوت-ص 289.
5- سوره مؤمن- آيه 62: «مرا بخوانيد، تا اجابتتان كنم.»
6- سوره اعراف- آيه 55: «پروردگار خود را فراخوان با تضرع و زاري در پنهاني»
7- سوره فرقان- آيه 77: «بگو اي پيامبر، اگر دعاي شما نبود، پروردگار من با شما كاري نداشت.»
8- مجلسي- محمدباقر- بحارالانوار-ج82- ص 164.
9- سوره ذاريات- آيه 56: «و نيافريديم جن و انس را مگر براي بندگي و عبادت»
10- اصول كافي- ج2.
11- ينابيع الحكمه- حديث 3376.
12-در مورد اين موضوع گفته‌اند كه در كعبه در اين روز بر روي مردم باز مي‌شود و عده‌اي گفته‌اند: زبان حضرت عيسي(ع) در اين روز گشوده شد. حافظ در خصوص اهميت و ارزش اين روز گفته است:
عزيزدار زمان وصال را كاندم
مقابل شب قدر است و روز استفتاح
13- كينگزلي پيتر- زواياي تاريك حكمت- ترجمه دل‌آرا قهرمان و شراره معصومي، انتشارات سخن- 1385- چاپ دوم- تهران.
14-اصول كافي- ج1- ص228.
اكنون به موضوع اصلي اين مقاله كه ارتباط استجابت دعا با شب قدر و ليالي متبركه است مي‌پردازيم. پيش از ورود به اين بحث، نخست لازم است كه اهميت زمان در دعا مشخص گردد، سپس به برخي از اوقات مستحسن و شايسته كه مورد سفارش و توصيه پروردگار و پيامبر(ص) و اولياء دين مي‌باشد، اشاره كرده و آنگاه اهميت و جايگاه و ويژگي شب قدر روشن شود، تا بتوانيم دورنماي بهتري از تناسب و رابطه‌اي كه استجابت دعا مي‌تواند، با اين شب داشته باشد، به دست آيد.
به طور كلي اوقات متبرك در اسلام دو نوع مي‌باشد:
1- اوقات عام: شامل: ايام هفته و ماه‌ها و فصول و شب، سحر، صبح، ظهر و مغرب. برخي از اين موارد عبارتند از: روزهاي جمعه- شب جمعه- فصل نيايش: (رجب، شعبان، رمضان)، ماه مبارك رمضان، ذي‌حجه، محرم، صفر و...
2- اوقات خاص: شامل: اعياد و وفات اسلامي. ايام‌البيض (13،14،15 ماه رجب)، شب قدر، روز مبعث، روز مباهله، روز عرفه، روز استفتاح (15 رجب)
اين اوقات و ايام كه برخي به لحاظ اشخاص بزرگ و اولياء دين و برخي به واسطه علت ماواءالطبيعي كه شارع مقدس بر حقيقت و فلسفه آن اشراف داشته و ديگر انسان‌ها از درك و فهم آن عاجزند، داراي ويژگي معنوي و خاصيتي روحاني‌اند، به طوري كه دعا كردن و درخواست عاجزانه بندگان در اين اوقات، با ماهيت زنده و فعال آن و دعا را منشأ اثر مي‌سازد. و به طور كلي در اديان الهي و اسلام، زمان از ويژگي فعالي برخوردار است. در شب قدر روح و فرشتگان الهي به زمين نازل مي‌شوند، كه مي‌تواند بزرگترين و مهم‌ترين خواسته‌هاي بندگان را با شفاعت خود به هدف استجابت برسانند. در وقت سحر بركات و فيوضات معنوي و ملكوتي متوجه جهان مي‌شود كه چون دعايي خوانده شود، بيشتر در معرض استجابت قرار مي‌گيرد. بدين لحاظ همواره به شب‌خيزي و شب‌زنده‌داري و تهجد، صبح‌خيزي و دعا و نماز و اذكار خاصي در اين اوقات سفارش و وارد شده است. حافظ مي‌گويد:
صبح‌خيزي و سلامت‌طلبي چون حافظ
هر چه كردم همه از دولت قرآن كردم
اولياء و عارفان بيدل و بزرگان دين همواره بر اهميت اين اوقات واقف بوده و از بهره‌هاي معنوي و فيوضات روحاني آن با غنيمت داشتن آن، برخوردار بوده‌اند.
دريغا عيش شبگيري كه در خواب سحر بگذشت
نداني قدر وقت اين دل مگر وقتي كه درماني
(حافظ)
حافظ همچنين بر دعا و ذكر و آه شب در وقت صبح و سحر تأكيد مي‌ورزد:
دعاي صبح و آه شب كليد گنج مقصود است
بدين راه و روش ميرو كه با دلدار پيوندي
نيز مي‌سرايد:
سر مكش حافظ از آه نيم شب
تا چون صبحت آينه رخشان كنند
يا اينكه مي‌گويد:
با دعاي شب‌خيزان اي شكر دهان مستيز
در پناه يك اسمست خاتم سليماني
حاصل آنكه در راه سير و سلوك معنوي و عارفانه اهميت وقت و زمان به حدي است كه بدون توجه به آن نمي‌توان مراحل و مقامات روحي و عرفاني را طي نمود و عارف كامل و انسان جامع كسي است كه بر اين اوقات اشراف يافته و با درك و استفاده بهينه و مطلوب و كافي از آنها، شريعت خود را به طريقت و سپس وصول حقيقت پيوند زند. چنين شناختي در حقيقت گام نخست در سلوك عرفاني به شمار مي‌رود:
«حافظ راز خود و عارف وقت خويشم»
ارتباط ميان شب قدر و استجابت دعا
اكنون كه اهميت وقت و زمان را در توسلات و دعا و مناجات و به طور كلي عبادت دانستيم، شايسته است اندكي نيز پيرامون اهميت شب و ارزش آن سخن گوييم. چرا كه مفهوم شب علاوه بر زمان آن در طول شبانه روز در ميان بيشتر اقوام و ملل از جايگاه ارزشمند و به‌سزايي برخوردار است. مطالعات نشان مي‌دهد كه بيشتر فيوضات و اشراقات اولياء‌الله و بزرگان در اين وقت شب- صورت گرفته است.
در مورد اساطير يونان به خدايي برمي‌خوريم كه «آپولو» نام دارد. آپولو خداي مجسم عقل و منطق بوده و تصوير كاملي از روح يونان باستان است.
از او هميشه با تاريكي و شب ياد مي‌شود و به صراحت در تاريخ يونان باستان آمده است كه زمان شفاگرفتن از آپولو در معبد او، نيمه‌هاي شب بوده است. در آناتولي نيز سنت‌هايي قديمي وجود داشتند كه بر اساس آن كاهنان با خداي خود «آپولو» در شامگاهان محبوس مي‌شدند. صبح روز بعد، هنگامي كه كاهنه از معبد بيرون مي‌آمد، به دليل يگانگي افسانه‌اي‌اش با آپولو در طول شب، قادر به پيشگويي بود.
همچنين در مورد «اورفئوس» كاهنيكه جان نثار آپولو بوده است، نقل شده كه عادت او اين بود كه در نيمه شب بيدار مي‌شد و از كوه بالا رفته و سعي مي‌كرد هنگام سپيده‌دم در يك نظر خداي خود را رؤيت كند. همچنين در يونان باستان، شعري نيز توسط فيثاغورثيان جنوب ايتاليا نوشته شده كه مي‌گويد: آپولو قدرت الهاميش را با شب شريك است.
در كار يا مراكزي وجود داشت، مانند خانه‌هاي مخصوصي كه (incubation) ناميده مي‌شد. اين محل در نهايت خاموشي بود. مردم در آن مانند حيواني در لانه خود، دراز مي‌كشيدند و در خاموشي كه مهلك بود، شفا مي‌گرفتند13.
در اسلام نيز هنگامه شب از ارزش و جايگاه خاصي در ساير اوقات شبانه‌روز، برخوردار است، به طوري كه خداوندتعالي سوره‌اي اختصاصاً با نام «الليل» نازل فرموده و در روايات اسلامي او را دواذكار و اعمال ويژه‌اي چون نماز شب بدان اختصاص يافته است. در روايتي وارد شده كه: «شرف مؤمن نماز شب است.» و: «هر كس عذري دارد مي‌تواند، نماز شب خود را قبل از نيمه‌شب و قبل از خواب بخواند.» تا اين وقت عزيز از دست او نرود. و نيز در ميان روايات نماز شب داراي اين خصوصيات ويژه مي‌باشد.
1- روش پيامبران و صالحان است.
2- زينت آخرت است.
3- اخلاق پيامبران است.
4- گناهاني را كه انسان در طور روز مرتكب شده، از ميان مي‌برد.
در عرفان اسلامي شب جلوه مقام خفاست و در شعر حافظ «سر سويدا» اشاره به نقطه و خال و شب كه همه سياهي و اسود است، مي‌باشد. آنجا كه مي‌سرايد:
نه فلك راست مسلم، نه ملك راست يقين
آنچه در سر سويداني بني‌آدم بود
با اين توضيح هنگامي كه خداوند در سوره قدر مي‌فرمايد: انا انزلناه في‌ليله‌القدر. ارتباط ميان نزول بركات و آيات الهي، و شب و قدر به خوبي معلوم مي‌شود و نيز ارزش توسل و تمسك به خداوند در اين وقت عزيز و تأثيري كه مي‌تواند در استجابت دعا و رفع حوائج و نيازها داشته باشد، مشخص مي‌گردد. به همين خاطر در روايت وارد شده است كه:
«نيمي از شب كه بگذرد، يا از اول شب تا آخر شب، زمان استجابت دعا مي‌باشد14.»
مرا درين ظلمات آنكه راهنمايي كرد
نياز نيم‌شبي بود و گريه سحري
(حافظ)
مرو به خواب كه حافظ به بارگاه قبول
ز ورد نيم شب و درس صبحگاه رسيد
(حافظ)
در سوره قدر نيز، خداوند تعالي، شب قدر را قرين نزول ملائكه و روح و برتر از هزار ماه دانسته است و شايد ارتباط ميان شب و قدر به معناي ارزش، همان مطلق شب‌ها به لحاظ ارزشمندي باشد و نيز ممكن است، پنهان ماندن شب قدر در ميان ساير شب‌ها در طول سال، از اين بابت باشد كه به نحو كلي ارزش و قدر شب به عنوان مناسب‌ترين زمان استجابت دعا شناسانده شود، چنانكه سعدي اشاره نموده:
اگر شب‌ها همه قدر بود
شب قدر بي‌قدر بودي
و مولانا نيز به اين مضمون اشاره نموده و در مثنوي مي‌گويد:
آن شب قدر است در شب‌ها نهان
تا كند جان هر شبي را امتحان
البته ترديدي نيست كه بر طبق روايات اسلامي شب قدر در ماه مبارك رمضان و در ميان يكي از شب‌هاي 19 و 21 و 23 اين ماه مبارك نهان است و بسياري از مفسرين در اين موضوع اتفاق نظر دارند.
خلاصه مقاله:
از مطالعه روايات ديني و سيره اولياء الهي و نيز آيات الهي، درمي‌يابيم كه به طور كلي زمان و وقت در نزول بركات و استجابت خواسته‌هاي انسان نقش به سزايي دارد. آيات، روايات و اشعار بسياري از شاعران عارف همچون مولانا و حافظ و سعدي نيز بر اين نكته دلالت دارد و نمي‌توان تصور كرد عارف و سالكي در سير و سلوك خويش از ارزش وقت و زمان غافل باشد. مؤمنان با توسل به ايام و زمان‌هايي خاص كه بعضاً به نحو صريح به آنها اشاره شده، به ارزش زمان واقفند و به خصوص شب را كه در قله اين اوقات قرار دارد، غنيمت دانسته و با شب زنده‌داري و تهجد و سحرخيزي دست نياز به درگاه ايزد يكتا برمي‌دارند و حاجت خود را طلب نموده و از بركات معنوي و مادي و فيوضات رحماني و قدسي برخوردار مي‌گردند. بدين لحاظ ارتباطي وثيق ميان زمان و شب به طور عام و شب‌قدر به نحو خاص برقرار مي‌باشد و از آنجا كه كلمه قدر نيز توسط اكثر مفسرين به ارزش تفسير شده، مي‌توان ارتباط ميان شب و ارزش را به طور كلي از اصطلاح «شب قدر» برداشت نمود، اما به صورت خاص شب قدر اشاره به زمان بسيار مقدس و ويژه‌اي است كه بركات و نزولات آسماني شامل فيوضات معنوي و رحماني، شفا و استجابت دعا در آن وقت مبارك شامل حال انسان داعي و نيازمند مي‌گردد15. چنين زماني طبق آيات قرآني و روايات اسلامي در ماه مبارك رمضان و يكي از شب‌هاي نوزدهم، بيست‌ويكم و بيست‌وسوم دانسته شده كه توسل و تمسك به پروردگار مي‌تواند نتيجه مطلوب را كه همان استجابت دعاست، براي انسان به ارمغان آورد.
منابع:
1- فصلنامه ناقد- سال اول- ش3- خرداد 83-ص207.
2- همان مدرك.
3- معاش‌السالكين-ص 27.
4- انوارالملكوت-ص 289.
5- سوره مؤمن- آيه 62: «مرا بخوانيد، تا اجابتتان كنم.»
6- سوره اعراف- آيه 55: «پروردگار خود را فراخوان با تضرع و زاري در پنهاني»
7- سوره فرقان- آيه 77: «بگو اي پيامبر، اگر دعاي شما نبود، پروردگار من با شما كاري نداشت.»
8- مجلسي- محمدباقر- بحارالانوار-ج82- ص 164.
9- سوره ذاريات- آيه 56: «و نيافريديم جن و انس را مگر براي بندگي و عبادت»
10- اصول كافي- ج2.
11- ينابيع الحكمه- حديث 3376.
12-در مورد اين موضوع گفته‌اند كه در كعبه در اين روز بر روي مردم باز مي‌شود و عده‌اي گفته‌اند: زبان حضرت عيسي(ع) در اين روز گشوده شد. حافظ در خصوص اهميت و ارزش اين روز گفته است:
عزيزدار زمان وصال را كاندم
مقابل شب قدر است و روز استفتاح
13- كينگزلي پيتر- زواياي تاريك حكمت- ترجمه دل‌آرا قهرمان و شراره معصومي، انتشارات سخن- 1385- چاپ دوم- تهران.
14-اصول كافي- ج1- ص228.
