اقامت در گذشته تا حال
4-1-اقامت در گذشته
رباط ها و كاروانسراهاي معروف
علل بنياد و پيدايش كاروانسراها را ميتوان نيازمبرم كاروان و كاروانيان به حمايت در طول سفر دانست. منابع تاريخي حكايت از آن دارد كه هخامنشيان پايه گذار بناهاي مورد بحث هستند.
در دوره اشكاني همانند عهد هخامنشي توسعه راه ها وايجاد ايستگاه هاي بين راه وحمايت از كاروانيان اهميت فوق العاده اي يافت و در اغلب مسير جاده ها , به ويژه در مسير جاده معروف ابريشم« ساختمان هايي شبيه كاروانسرا ايجاد گرديد.
در معماري و توسعه كاروانسراهاي پيش از اسلام , عصر ساساني را بايد يكي از ادوار مهم دانست . يادگارهاي با ارزشي چون دير گچين در جاده تهران – قم , رباط انوشيروان بين جاده سمنان – دامغان ( در مسير جاده ابريشم) و بالاخره دروازه گچ و كنار سياه در استان فارس از آن جمله مي باشند.
نقشه هاي كاروانسراها در اين دوره عموماً به صورت چهار ايواني و مصالح ساختماني آن عموماً لاشه , سنگ , آهك و گچ بوده است. در ادواس اسلامي عوامل متعددي در شكل يابي , توسعه و گسترش كاروانسراها ديده مي شودكه اهم آن علل مذهبي , نظامي و اقتصادي است كه انواع كاروانسراها را از نظر طرح به وجود مي آورده است.
اطلاعات دربارة كاروانسراهاي اوايل اسلام اندك است. سلسله هاي اوايل دوره اسلامي ايران , مانند آل بويه , سامانيان , آل زيار به ايجاد بناهاي عام المنفعه, چون كاروانسراها و آب انبارها اهميت فوق العاده اي مي دادند و رباط چاهه يا ماهي در كنار جاده مشهد – سرخص كه به صورت چهار ايواني بنا گرديده , از جمله يادگارهاي آن زمان است. در سده پنجم هجري كاروانسراهاي متعددي بنياد گرديد. شيوه و سبك معماري اين عصر در احداث بناهايي چون مساجد , مدارس و كاروانسراها تقريباً مستند گرديد. زيباترين نمونه كاروانسراهاي اينن دوره , رباط يا كاروانسراهاي شرف در خراسان مي باشد كه در حال حاضر به ويرانه تبديل شده است.
ايلخانيان مجدداً فعاليت هنري راو با بهره گيري از تجربيات و سنت هاي متقدم ادامه دادند و راه جديدي راو آغاز كردند. در اين زمان به توسعه تجارت, اقتصاد , راه و راهداري وايجاد كاروانسراها توجه بسياري مبذول گرديد.
ايلخانيان مجدداً فعاليت هنري رابا بهره گيري از تجربيات و سنت هاي متقدم ادامه دادند و راه جديدي را آغاز كردند . در اين زمان به توسعه تجارت, اقتصاد, راه و راهداري و ايجاد كاروانسراها توجه بسياري مبذول گرديد.
كاروانسراهاي رباط شرف - سرخس
از كاروانسراهاي اين دوره كه عموماً با نقشه چهار ايواني بنا گرديده , مي توان كاروانسراهاي مرند , سرجم و جلفا در آذربايجان , رباط جهان آباد با سيلج در جاده خراسان و رباط انجيره (با نقشه 8 ضلعي نامنظم) در جاده يزد - مشهد رانام برد.
فعاليت معماري وايجاد كاروانسراها در دوره تيموري ادامه يافت و در مسير جاده ها و داخل شهرها به علل توسعه تجارت كاروانسرا هايي ايجاد گرديد كه عموماً با نقشه چهار ايواني و تعدادي همراه با تزئينات از جمله كاشي كاري بنا گرديدند. در مورد كاروانسرا هاي اين دوره اطلاعات جانبي در سفرنامه كلاويخو , سفير دولت اسپانيا در دربار تيمور, ثبت است.
بدون شك عصر طلايي ايجاد كاروانسراهاي ايران متعلق به دوره صفوي است. در اين مورد مي توان كاروانسراهاي راه زيارتي خراسان راكه از كرمانشاه شروع و به مشهد ختم مي شده است, نام برد . در اين مسير كاروان هاي سياحتي و زيارتي از يك طرف به زيارت اماكن مقدسه نجف و كربلا و از طرف ديگر به زيارت امام هشتم شيعيان در مشهد مشرف مي شدند.
شاردن درباره اصفهان و كاروانسراهاي اصفهان مي نويسد: «در اصفهان 162 مسجد , 48 مدرسه, 1082 كاروانسرا و 272 حمام وجود دارد» در كتاب مورير مي خوانيم: « هيچ چيزي نمي تواند با كاروانسراهاي ايران كه توسط شاهان صفوي براي آسايش كاروانيان و جهانگردان ساخته شده قابل مقايسه باشد.»
كاروانسراي شاه عباسي – قزوين
در زمان صفويه كاروانسراهاي درون شهري نيز توسعه يافته , از اهميت ويژه اي برخوردار گرديد تا جايي كه در هر يك از كاروانسراها كالايي بخصوص مورد معامله قرارا مي گرفت. در يك طومار خطي كه در موزه بريتانيا موجود است, چهل كاروانسرا نام برده شده كه در اطراف ميدان شاه (امام خميني ) بنا گرديده , هر يك مخصوص خريد و فروش كالاي به خصوصي بودند .
در عصر صفوي علاوه بر نقشه چهار ايواني , كاروانسراهايي با نقشه هاي مدور , هشت ضلعي , چند ضلعي , دو ايواني , نوع كوهستاني و… با توجه به موقعيت جغرافيايي و مكاني در محل ساخته شد. در دوره هاي زنديه, افشاريه , و قاجاريه و ايجاد كاروانسراها تغييرات چنداني به عمل نيامد و ايجاد آن به شيوه گذشته ادامه پيدا كرد. از نظر طرح و نقشه , كاروانسراهاي دوره ياد شده عموماً از نوع چهار ايواني بوده , از لحاظ مصالح ساختماني نيز خلاف دوره مقدم كه از آجر وسنگ بودند , بيشتر از خشت استفاده شده است. به اين ترتيب 25 قرن از بنياد كاروانسراهاي ايران مي گذرد.
ساباط
اين واژه كه تقريباً به همه زبان هاي خاوري و باختري و آرامي و ايراني و فرنگي و نازي رفته در زبان هاي ايراني و منجمله فارسي ريشه كهن دارد. جزء اول آن سا به معناي آسايش و جزء دومش پسوند باط نمودارساختمان و بنا و آبادي و عمارت است و در آخر بسياري از واژه ها چون رباط و كاربات و خرابات و جز اين ها و روي هم رفته به جاي آسايشگاه و استراحتگاه امروز به كار مي رفته است.
ساباط به كليه بناهايي كه به منظور آسودن بپا مي شده چه در شهر و چه در بيرون از آن اطلاق مي شده, در شهرستان هاي جنوبي ايران هنوز هم اين واژه درست درجاي خود به كار مي رود.
ساباط به كليه بناهايي كه به منظور آسودن بپا مي شده چه در شهر و چه در بيرون از آن اطلاق مي شده, در شهرستان هاي جنوبي ايران هنوز هم اين واژه درست درجاي خود به كار مي رود.
كاروانسراي شاه عباسي لاسگرد – روستاي لاسگرد (لاسگرد – سمنان )
در راه اصفهان –يزد ميان يزد و اردكان و نائين هنوز خوشبختانه از اين ساباط بر جاي مانده و آب انبار هايي پر از آب خنك دارد و پناهگاه بسيار خوبي براي مسافران اين راه دراز و خشك و بياباني است.
رباط :
رباط منحصراً به ساختمان هاي كنار راه و به ويژه بيرون از شهر و آبادي اطلاق مي شود. رباط علاوه بر حوض و آب انبار داراي اتاق هاي متعددي است كه گرداگرد حياطي رافراگرفته و مسافران مي توانند يك يا چند شب در آن بياسايند.
كاربات :
كاربات چنان كه پيداست خانه كاروان است و پيش از اسلام به جاي كاروانسرا مي رفته و آن نيز مانند رباط داراي اتاق و يا پاياب است و گاهي فقط دو يا سه اتاق دارد و نمونه آن در آبادي هاي كنار شاهراه كهن فارس خودنمايي مي كند.
كاروانسرا:
به رباط هاي بزرگ وجامع كاروانسرا مي گويد چه در شهر و چه بيرون از آن باشد. كاروانسرا علاوه بر اتاق و ايوان داراي باره بند و طويله و انبار است و اغلب ورودي آن رابازار كوچكي با نام غلاف خانه تشكيل مي دهد و روي سر در آن چند اتاق پاكيزه قرار گرفته كه به كار كاروان سالار اختصاص دارد. گاهي در دو سوي در كاروانسرا و رباط برج هايي جاي گرفته كه در موقع ناامني مورد استفاده مدافعان و راهداران قرار مي گرفته است.
خان:
خان نيز همانند كاروانسرا است و اين واژه در زبان نازي به طور مطلق به جاي كاروانسرا به كار گرفته شده است.
طرح رباط و كاروانسرا:
رباط داراي سه تا هفت دهانه سرپوشيده است كه دو سوي آن تختگاه هاي كوچكي به اندازه يك تخت يا نيمكت قرار دارد و اغلب دهانه مياني آن درگاه آب انباري است كه آب خنك وگوارا دارد.
رباط و كاروانسرا گاهي بسيار ساده و منحصر به حياط دور بسته است كه حوض يا پايابي در وسط دارد و آخيه و آخور ستوران در زير سكو وايوان پيشان اطاق ها با گذار صفه هاي بيرون است و در نقاط سردسير به جاي حياط كالبد خانه اي در ميان دارد و گاه علاوه بر اتاق و ايوان و حياط داراي بار بند و انبار و بازار و بالاخانه و برج وبارو و علاف خانه است.
دردالان كاروانسراهاي با شكوه چند حجره آراسته براي پذيرايي از مسافران نامدار و سرشناس ساخته شده و گاهي بالاي سر در , چند اتاق خوش منظر و مجال دارد.
4-1-اقامت در حال حاضر
امروزه، پذيرايي از مهمان (كه گاهي آن را تهيه اقامتگاه يا صنعت هتلداري) مينامند و صنعت تأمين غذا و نوشابه (كه گاهي آن را صنعت پذيرايي) مينامند، شامل مجموعهاي از تشكيلات و تسهيلات ميشود كه يكي از بخشهاي بسيار پوياي صنعت جهانگردي و مسافرت جهاني را تشكيل ميدهد. مسافر به هر كجا برود نياز به محلي براي خواب، استراحت و غذا دارد. پذيرايي شامل مجموعهاي از تشكيلات خوابگاهي ميشود كه امكان دارد به صورت استراحتگاههاي بسيار مجلل يا حتي تنها محدود به يك تخت خواب معمولي و صبحانه كامل شود. ميزان تسهيلات و تشكيلات مهمان پذيرها بازتابي از نيازها و سليقههاي مختلف مسافران و پوياييهاي اين بازار است. در سراسر دنيا، رشد صنعت جهانگردي، در سطح داخلي و خارجي، تعداد اتاق خواب با سرعتي افزون افزايش يافته است. همچنين با رونق گرفتن صنعت جهانگردي، صنعت تهيه غذا و تأمين نوشابه نيز گسترش يافته است.
2- روند تاريخي هتل در جهان
در طول تاريخ مسافران براي استراحت و غذا به مكانها و استراحتگاههاي عمومي پناه بردهاند. روم باستان هنگامي كه به اوج قدرت خود رسيده بود تعداد زيادي مسافرخانه در مسير راههاي عمومي و پناهگاهها يا استراحت گاهها ايجاد كرده بود. اينها بيشتر براي مقامات دولتي و شخصيتهاي كشوري اهميت داشتند. در آسيا،استراحتگاههاي كوچك در مسير كاروانها ايجاد شده بود. زوار كه به محلهاي زيارتي مي رفتند , ميتوانستند در اين مكانها استراحت كنند و غذاي مورد نياز را به دست آورند. واژه مهمانداري يك واژه قرون وسطايي است و مقصود از آن استراحت گاه يا اقامتگاه مسافران است. نكته قابل توجه اين است كه هنوز هم در اروپا مهمانخانههايي در آلپاين وجود دارد كه پذيراي مسافران خسته است و به آنها غذا و نوشابه ميدهد.
مهمان پذيرهايي كه جنبه بازرگاني داشتند در سده پانزدهم در اروپا به وجود آمدند. نخستين اين نوع مهمان پذيرها با نام «تختخواب و صبحانه» به وجود آمد كه افراد در خانههاي شخصي به قيمتهاي اندك از مسافران پذيرايي ميكردند. در همين زمان كساني كه مالك قطعههاي بزرگي از زمين بودند، كلبههاي كوچكي بر روي زمينهاي خود (به نام خود) ميساختند و از افراد پذيرايي مي كردند.
در سده شانزدهم جادهسازي و مسافرت دريايي موجب افزايش مسافران گرديد و در نتيجه بر تعداد مسافرخانهها و كلبههايي كه به گونهاي از مهماناني پذيرايي ميكردند افزوده شد. در آخرين سالهاي سده هفده و نخستين سالهاي سده هجده تشكيلاتي براي پذيرايي مهمانان به وجود آمد كه نمونههاي نخستين از مهمانخانههاي امروز است. در سال 1774 نخستين ميهمانخانه (هتل)در لندن گشايش يافت؛ پس از آن در 1794 «سيتي هتل» در نيويورك گشايش يافت.
در ايالت متحده امريكا نخستين مهمانخانه (هتل) با تجهيزات و تسهيلات امروزي در سال 1892 در بستن ماساچوست ساخته شد كه نام آن «ترمانت هاس» بود. اين مهمانخانه داراي تعداد راهرو، اتاق خواب، اتاق پذيرايي، اتاق رخت كن و حمام بود. در پاريس، هتل ريتز، در لندن، ساوي و در سنگاپور رافلز نمونههايي پذيرايي، نوآوريهايي مشاهده شد. يك آمريكايي مشهور به نام «اي. ام. استاتر» از جمله نخستين كساني بود كه توانست با ساخت اتاقهاي بزرگ، كه داراي حمامهاي خصوصي، شير آب، برق، تلفن، راديو و سيستم ذخيره جا بود ارائه كند. نوآوريهاي ديگر در صنعت مهمان پذيري و مهمانخانه عبارت بودند از دستگاه حرارت مركزي، تهويه هوا،آسانسور، روشنايي و سيستم فاضلاب كه در آمريكا ارائه شدند. مهمانخانههاي سراسر دنيا به سرعت اين نوآوري را پذيرفتند.
از هتل و هتلداري در ايران از زمان دور اطلاعي در دست نيست. در تاريخ معماري ايران، نام هتل همواره با فعاليتهاي تجاري و در پارهاي موارد با سفرهاي زيارتي همراه بوده است. تنها اطلاعات موجود كاروانسراها و چاپارخانههاي عهد هخامنشيان محدود ميشود و پس از آن با كاروانسراهاي ايران در عهد صفويه و ايجاد آبانبارها براي رفاه مسافران برخورد مي شود كه تقريباً در تمام ايران در طول مسير شاهراههاي آسيايي خاور دور به وجود آمدهاند و هنوز در گوشه و كنار بقاياي آنها ديده ميشود.
كاروانسراها ارزش ويژهاي در تاريخ معماري ايران كسب كردهاند چرا كه با توجه به اشكال و فرم عملكرد بسيار حساب شده آنها، همواره منزلگاه بين راه و يا داخل شهر بازرگانان و زائران بوده و كليه فعاليتهاي مربوط به هر دوره خاص از تمدن بشري از جمله انبار كالا، محل نگهداري دام، محل زندگي و استراحت، محل گرد هم آيي و .. را برعهده داشتهاند. اين پديده از نقطه نظر اقتصادي در داد و ستد و حمل و نقل مالالتجارههاي روستاهاي مملكت به شهرها و از آنجا به كشورهاي خارج، وظيفه مهمي را برعهده داشته است و از نقطه نظر اجتماعي، راحتي و آسايش مردم را در سفرهاي طولاني و دراز مهيا مينموده است و از ديد سياسي بهترين پست امدادي جهت آذوقه و نيروهاي تازه نفس و استراحت قشون در كشمكشهاي كوچك و احياي جنگهاي بزرگ بوده است.