Sarp
مدیر بازنشسته
شهر تبریز به عنوان مرکز ولایت عهدنشین عصر قاجار و دومین شهر پر رونق کشور از لحاظ داشتن خانه های قدیمی، بسیار در خور توجه است. طبق مطالعات اولیه، حدود ۳۰۰ خانه قدیمی ارزشمند در شهر تبریز وجود دارد که از این میان نزدیک به ۸۰ باب از آنها با معرفی مدیریت میراث فرهنگی، با کاربری فرهنگی تثبیت شدهاند تا از گزند تخریب مصون بمانند.
خانه لاله ای ها، خانه شربت اوغلی، خانه اردوبادی، خانه حیدرزاده و خانه ثقه الاسلام از خانه های ارزشمندی است که در سالهای اخیر توسط بخش دولتی به منظور استفاده های فرهنگی تملک شده اند. خانه بلورچیان، خانه سرخه ای و خانه نصیرزاده از جمله خانه هایی است که در عین مسکونی بودن، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده اند.
● خانه شربت اوغلی( فرهنگسرای تبریز)
▪ نشانی بنا:
خیابان شمس تبریزی ـ کوچه شرشرا ـ پلاک ۳۷
▪ تاریخچه و مشخصات بنا:
این خانه متعلق به نیمه دوم حکومت قاجاریه میباشد که دراوائل پهلوی اول، اتاقهایی در دو طبقه به ضلع شمالی حیاط باغچه ( بیرونی ) اضافه شده است. این ساختمان دو طبقه و دارای اندرونی و بیرونی است. اندرونی شامل حیاطی است به ابعاد ۶۰/۹ *۶۰/۲۱ متر که از کوچه شمالی به آن وارد میشوند. ورودی بیرونی از سردر محتشم و گچبری است وارد هشتی شده و از آن با دالان طویلی ما را به حیاط باغچه بیرون هدایت می کند. ستونهای رفیع نمای ساختمان با سرستونهای گچبری شده نظر هر بیننده رابه خود جلب میکند. ورودی به ساختمان اصلی از طبقه همکف بوده و از طریق یک راه پله مرکزی تازه وارد به سرسرا وارد میگردد که دسترسی به همه اتاقهای طبقه فوقانی را میسر میسازد. طبقات همکف و اول دارای طنبی های وسیعی است که هرکدام اتاقهای فراخناکی را در جناحین خود دارد. این ساختمان برای استفاده مسکونی ساخته شده ولی در سال ۱۳۶۹ برای شهرداری تبریز خریداری و بعد از مرمت توسط میراث فرهنگی تبدیل به فرهنگسرای تبریز شده است. در این اواخر مرکز ایرانشناسی در آن فعالیت خود را آغاز نموده است. ساختمان با بیش از ۱۶۰۰ مترمربع عرصه و دالان ورودی زیبا با قاب بندیهای آجری و سر در شاخص ورودی مزین به گچبری از خصویات بارز آن میباشد. فرم سردر و گچبری و قاب بندی گچی و آجری رفعت ستونها و نمای سفید یکدست و نمای پرکار آجری ضلع شرقی از مهمترین عوامل تزئینی آن میباشد.
● خانه بهنام
این خانه که به دانشکده هنر اختصاص یافته، پیش از زلزله ویرانگر سال ۱۱۹۳ ه . ق و در دوره زندیه احداث شده است. خانه بهنام از دو قسمت بیرونی تشکیل شده و تزیینات معماری آن از قبیل ارسی طنبی اصلی، دیوارنگارها، گچ بریها و بخاری های دیواری در نوع خود بی نظیر است. در نمای اصلی خانه بهنام ستون های استوار با سرستون های زیبا و گچ بری های دل انگیز جلب توجه میکند. ارسی اتاق اصلی (طنبی) با نقوش هندسی، اسلیمی و شیشه های الوان از پرکارترین نوع گره چوبی است. در دیوار نگارهای طنبی این خانه از کارهای بسیار ظریف تذهیب تا پرتره ها، نقوش گل و مرغ، شکارگاهها و مناظر مختلف در نهایت ظرافت استفاده شده و بخاریهای دیواری زیبایی در آن تعبیه گردیده است.
این بنا در دوره ناصرالدین شاه مرمت و تزئینات نقاشی به آن اضافه شده است. بنا به صورت اندرونی و بیرونی است. ساختمان اصلی در شمال قطعه و روبه جنوب دارای ایوان ستوندار است. طنبی راهروها مشرف به ایوان و اتاقهای جانبی ( گوشواره ) طرفین ایوان راتشکیل می دهند. با استفاده از ارتفاع رفیع طنبی (هفت ری) فوق راهروها و فوقانی اتاقهای جانبی به صورت اتاق خواب در آمده است. حیاط اندرونی در شمالی ترین بخش ساختمان و طرفین آن را اتاق هایی در شرق و غرب مشرف به حیاط باز می شوند. پشت بام اتاق های اندرونی به صورت مهتابی (تراس) استفاده میشود. ساختمان دارای زیرزمین است. اتاقهای زیر طنبی برای نشیمن تابستانی و دیگر اتاقها به صورت انباری و مطبخ درامده است. ایوان جنوبی برای نشیمن تابستان و ایوان شمالی دارای زیر زمین است. اتاقهای زیر طنبی برای نشیمن تابستانی و دیگر اتاق ها به صورت انباری و مطبخ درامده است. ایوان جنوبی برای نشیمن تابستانی و ایوان شمالی دارای ستون های چوبی گچیاند و سرستونها گچبری شده است. پیشانی ساختمان دارای گچبری و طاق نماهای طرفین ایوان جنوبی مقرنسکاری است. اتاق طنبی دارای نقاشی های اواسط قاجاری است که از ریزه اندودهای گچی بیرون آمده است. پنجرههای طنبی و پنجره های اتاقهای مشرف به طنبی دارای مشبکهای ظریفی از چوب گردو است. طاقچه ها و شومینه داخل طنبی مقرنس های گچی دارد.
● خانه گنجه ای زاده
این خانه از دو قسمت به شکل حرف ( دال ) ساخته شده است. قسمتی از بنا مربوط به اوایل دوره قاجاریه و قسمت دیگر مربوط به اواخر آن دوره است. این بنا در سه طبقه احداث شده و بزرگترین تالار این مجموعه در طبقه دوم قرار دارد که سقف وسیع آن با دهانهٔ هفت متری به وسیله چوب و خرپای چوبی استوار گردیده است. نمای شرقی و غربی بنا مزین به ستون ها و سرستون های بسیار زیبا و زیرزمین های آن با طاق های آذری تخت و با دهانه های بیش از ۴ متر نشانی از اعتلای هنر اجرای طاق و گنبد در این بخش از میهن اسلامی است. از این خانه به عنوان ساختمان دانشکده مهندسی معماری و شهرسازی استفاده میشود.
● خانه قدکی
این خانه که هم اینک از آن به عنوان ساختمان دانشکده فرش استفاده میشود، در اواسط دوره قاجاریه به دستور «اعتمادالدوله» ساخته شد. خانه قدکی دارای اندرونی و بیرونی، تزیینات دیوارنگاری، آیینه کاری، گچ بری و آجرکاری با بند برجسته است. اندرونی شامل اتاق های نشیمن و استراحت متصل به زیرزمین و بیرونی آن شامل تالار اصلی (طنبی) کلهایها، تالار فرعی و اتاق های خواب و استراحت مهمان است. زیرزمین بنا که با پوشش های متنوع آجری مسقف شده، شامل فضاهایی چون مطبخ، انبار گندم، آب انبار و حوضخانه و... است.
● خانه امیر نظام
محله ششگلان از دوره ایلخانان مغول مرکز دارالحکومه بوده و ابنیه موجود در آن از قدیمی ترین بخشهای شهر محسوب میشود. تاریخ بنا به دوره قاجاریه قرن ۱۲ و زمان حکومت عباس میرزا و امیر نظام گروسی پیشکار کل آذربایجان برمیگردد. این بنا با گچبریهای منقوش با پنجره های مشبک اروسی با شیشه های الوان، طاق خنچه پوش تعریف میگردد. این ساختمان زیر بنای ۱۲۰۰ متر مربع را داراست و در دو طبقه بنا نهاده شده است. در طبقه پائین حوضخانه وسیعی وجود دارد که با کریدورهای طرفین به حیاط و اتاقهای مجاور ارتباط دارد. از خصوصیات بارز بنا میتوان ایوان سرتاسری رفیع با ۱۶ ستون زیبا و یک طنبی بزرگ و حوضخانهای با ستونهای سنگی را نام برد.
در بال شرقی تعداد ۴ اتاق و در بال غربی ۷ اتاق وجود دارد. حوض خانه با ستونهای سنگی و طاقهای آجری ساخته شده است. در طبقه بالا دو طنبی وجود دارد این طنبیها دالانهایی به ایوان سرتاسری رفیع ۱۶ ستونی، زیبایی خاصی به بنا میدهد، منتهی میگردد. درطرفین دالانها اتاقهای وجود دارد که دربال شرقی سالن ۴ و در بال غربی ۳ اتاق را شامل میگردد. خانه متشکل از دو حیاط اندرونی و بیرونی است.
● خانه کوزه کنانی (خانه مشروطیت)
▪ نشانی بنا:
تبریز ـ خیابان شهید مطهری (راسته کوچه سابق) روبروی مسجد جامع تبریز.
▪ طول و عرض بنا :
مساحت کل بنا ۱۱۰۰ متر مربع زیر بقنا ۸۰۵ متر مربع زیر بنای خانه مشتمل بر حوضخانه سرسرا و دو طبقه بنا تشکیل میدهد . نورگیر سرسرا بر روی چهار ستون بلند با سر ستونهای گچبری استوار شده داخل آن با آئینه و شیشههای رنگی به طرز جالب توجهی زینت یافته است. در طبقه اول ۶ اتاق و سرسرا و در طبقه دوم یک طنبی (سالن بزرگ) و ۶ اتاق در اطراف سرسرا موجود است. طنبی مشرف به حیاط و دارای پنجرههای مشبک با شیشههای اولوان (اروسی) است که توسط هنرمندان محلی ساخته شده است. اتاقهای جانبی دارای سقفی چوبی با تزئینات برجسته هشت ضلعی است و درهای چوبی با طرحهای برجسته اسلیمی و گل و برگ زینت داده شده است.
یکی از دیدنیترین و شوق انگیزترین مکان های تبریز موزه مشروطه معروف به «خانه مشروطه» است. بانی خانه مشروطیت حاج مهدی کوزه کنانی معروف به ابوالمله (۱۳۳۷ـ۱۲۵۴ قمری) بازرگان آزاده و روشنفکر و از رهبران انقلاب مشروطه و نخستین رئیس انجمن ایالتی آذربایجان است. پس از به توپ بسته شدن مجلس در سال ۱۲۸۷ خورشیدی، حاج مهدی کوزهکنانی خانه خود را در اختیار انجمن ایالتی آذربایجان قرار داد و در طول جنگ های یازده ماهه تبریز علیه نیروهای دولتی، این محل ستاد فرماندهی و محل تشکیل جلسات مجاهدین مشروطه به شمار میرفت. تصمیم مهم و انقلابی پایین آوردن پرچمهای سفید تسلیم در مقابل قوای استبدادی محمدعلی شاه نیز در همین خانه گرفته شد. خانه مشروطه محصول ذوق هنرمندانه یک معمار تبریزی به نام حاج ولی معمار است که سالها در روسیه ساکن بود و پس از بازگشت به تبریز آن را در سال ۱۲۴۷ شمسی بنا کرد.
● دارایی های خانه مشروطه
در حیاط موزه و در زیر بالکن دو مجسمه قدی از مبارزان نام آشنای مشروطیت یعنی ستارخان، سردارملی، و باقرخان، سالار ملی، قرار دارد. رو به روی پلههای طبقه اول نیز مجسمه نیم تنه برنزی حاج مهدی کوزهکنانی بر روی پایهای جای گرفته و در سمت چپ آن عکس بزرگی از اعدام هشت نفر از بزرگان مشروطه نصب شده است. تصویر کسانی چون ضیاءالعلما و داییاش، قدیر پسر علی موسیو، ثقهٔ الاسلام (رئیس انجمن ایالتی آذربایجان) که روز دهم دی ۱۲۹۰ شمسی مطابق با عاشورای ۱۳۳۰ قمری به دست قوای روس در تبریز اعدام شدند. بنای تاریخی خانه مشروطیت با معماری اصیل سنتی دوره قاجاریه در محله قدیمی راسته کوچه و در ضلع غربی مجموعه بازار تبریز قرار دارد. این بنا در زمینی به مساحت هزارو سیصد متر، در دو طبقه شامل اندرونی و بیرونی ساخته شده است. بعد از ورودی اصلی فضای هشتی است که به حیاط راه دارد. در راهروی ورودی بنا حوضخانه زیبایی با آجربندی هنرمندانه قرار دارد. راه پله دو طرفهای ارتباط این فضا با طبقه دوم بنا را برقرار می سازد. در بالای راه پله کلاه فرنگی زیبایی با شبکه های چوبی و شیشه های رنگی و آیینه کاری خود به زیبایی بنا میافزاید.
● خانه حیدر زاده
خانه حیدرزاده در زمینی به مساحت ۷۸۹ مترمربع در کوچه پشت شهرداری تبریز و با دو حیاط اندرونی و بیرونی در دو دوره اوایل و اواخر قاجاریه احداث شده است. مجموعه، دارای راه پله مرکزی (سرسرا) است که دسترسی به حوضخانه، طنبی و اتاقهای جانبی و نشیمن را میسر میسازد. مجموعه، ازنظر شیوه معماری به دو دوره تعلق دارد. بخش اصلی آن متعلق به اواخر قاجاریه و طنبی اتاقهای جانبی بخش جنوب شرقی متعلق به اوایل قاجاریه است. زیرزمینها با انواع طاق پوشش شده است که طاق و کاربندی و آجرکاری حوضخانه یکی از زیباترین کاربندیهای خانههای قدیمی استان میباشد. پوشش اتاق های فوق مسطح (چوبی) و دارای صندوقه است. پنجرههای طنبیها دارای اروسی و شیشههای رنگی است. خانه حیدرزاده در اصل به سفارش فردی به نام سرتیپ قلی خان خارجی ساخته شده و بعدا در اختیار خانواده حیدرزاده قرار گرفته است. نوع معماری این ساختمان تقلیدی از معماری روس تزاری است.
● خانه لاله ای ها
این خانه متعلق به دوره پهلوی بوده و در جنوب کوچه صدر واقع شده است این بنا در دو طبقه با عرض ۶۰۰ متر مربع احداث شده است . نمای این بنا آجری و بالکنهایی با سرستونها وستونهای گچبری شده وحیاط باغچه دارد. به پاس خدماتی که مرحوم یحیی ذکاء در حق تاریخ مدنیت کشور ایران و منطقه آذربایجان و به ویژه تبریز انجام داده اند از این خانه به عنوان دفتر پژوهش های تاریخی یحیی ذکاء بهره برداری شده و اسناد و مدارک و کتب تاریخی متعلق به مرحوم ذکاء در این خانه به نمایش دائمی گذاشته شده است.
● خانه صرافلار
خانه صرافلار واقع در تبریز، خیابان شمس تبریزی ،ایستگاه گرو ،کوچه صرافلار ،کوچه شهید نوروزی ،پلاک ۱۰۰ که در گذشته از طریق یک هشتی ورودی وارد این خانه می شدند. اما درحال حاضر هشتی ورودی از بین رفته و در اثر تفکیک هایی که در این قطعه انجام گرفته ورودی خانه تبدیل به یک دالان طولانی شده است . با گذشتن از دالان وارد حیاط مستطیل شکل خانه می شویم . حیاط به تبعیت از دیگر خانه های قدیمی تبریز حوض میانی و دو باغچه کناری آن را درخود جای داده است .
اتاق سه دری ( طنبی ) مستطیل شکل استوار و پابرجا درمحور اصلی خانه در پشت ایوان ستوندار خودنمایی می کند . دو اتاق جانبی مستطل شکل طنبی رادرمیان گرفته ویک ردیف پلها از حیاط به اتاق جانبی دست چپ طنبی و به داخل خانه هدایت می کند. درضلع شرقی حیاط نیز یک اتاق سه دری و دو راهروی جانبی با دو ردیف پله موجود می باشد.
خانه شامل یک طبقه و یک زیر زمین می باشد . پلان زیرزمین نیز به تبعیت از پلان طبقه همکف در جبهه اصلی شامل یک حوضخانه و دو اتاق جانبی و در ضلع غربی شامل یک اتاق مستطیل شکل و یک راهرو می باشد.
این راهرو در هر دوطبقه ارتباط بین جبهه شمالی و شرقی بنا را فراهم آورده است . طبقه همکف سازه قابی و زیرزمین سازه طاق و گنبدی دارد .سقف حوضخانه دارای کاربندی های بسیار زیبا میباشد . نمای اصلی بنا ایوان دار میباشد که بر روی دو ستون استوار است ودر مرکز آن یک سنتوری قراردارد . در دو طرف سنتوری بر روی گوشوارهای دو نیم دایره قرار دارد که دارای تزئینات گچی می باشد . قدمت بنا مربوط به دوره قاجاریه ، پهلوی می باشد.
● ارک علیشاه
▪ نشانی بنا:
تبریز ـ خیابان امام خمینی نبش سه راهی طالقانی.
▪ بانی:
ساختمان آن توسط تاج الدین علیشاه جیلانی وزیر سلطان ابوسعید ایلخانی در سال ۷۱۶ بنا شده است.
▪ توصیف بنا:
به دلیل مرگ بانی بنا ناتمام مانده تا اینکه بازماندگان وی ساختمان آن را در سال ۷۲۴ به اتمام رساندند. در زمان آبادانی مسجد علیشاه مزین به کاشی، ازاره سنگی و ستونهای مرمر و کتیبه و گچبری بوده است. ایوان مسجد را طاق بلندی می پوشانده که به دلیل تعجیل در ساخت آن طاق شکسته و فرو ریخته است. در دوران قاجاریه در درگیریهای تبریز و انقلاب مشروطیت یکی از انبارهای مهمات و مخزن غلات قشون گردید و حصاری نیز دور آن کشیده شده و ارک نام گرفت. عرض دیوارها ۱۰ متر و ارتفاع آن ۲۶ متر است. محراب بزرگ مسجد در انتهای ایران و در بین دو نور گیر قرار گرفته است. در ضلع جنوبی بنا و در نمای خارجی، برج مدور عظیمی به چشم میخورد که پشتیبانی برای طاق و دیوار به حساب میآید . به مرور زمان دچار خسارات و ویرانی شده ولی بنای به جای مانده خود، مؤید شکوه روزگار آبادانی آن بوده است. در ضلع شرقی بنای ارک تالاری قرار داشت که به تالار ارک (شیر و خورشید، بالاباغ ) موسوم بوده است که پس از تبدیل شدن گورستان به باغ ملی (ارک) مورد بهره برداری قرار گرفت. این تالار یکی از با ارزشترین بناهای تاریخی ـ فرهنگی شهر تبریز محسوب میشد و در عین حال اولین سالن تئاتری بوده که نمایشهای بزرگی چون آی باکلاه ـ آی بی کلاه ـ اتللو در آن به اجرا درآمده و مشابه این تالار در شهر پطرزبورگ هم اکنون در حال اجرای نمایشهای مختلف قرار دارد و مورد استفاده قرار میگیرد. این تالار در سال ۱۳۰۶ بنا نهاده شد و در سال ۱۳۵۹ مورد تخریب قرار گرفت. از مشخصات سالن میتوان موارد زیر را نام برد: شش هزار متر مربع زیر بنا به ظرفیت ۶۰۰ نفر، از خروجی جهت تخلیه سریع در مواقع اضطراری، برخورداری از اکوی کامل بدون استفاده از تجهیزات پیش رفته، وجود جایگاه ارکستر نمایشها، وجود پانلهای معلق در بالای سن جهت تسریع در تغییر دکور صحنه های نمایش.
خانه لاله ای ها، خانه شربت اوغلی، خانه اردوبادی، خانه حیدرزاده و خانه ثقه الاسلام از خانه های ارزشمندی است که در سالهای اخیر توسط بخش دولتی به منظور استفاده های فرهنگی تملک شده اند. خانه بلورچیان، خانه سرخه ای و خانه نصیرزاده از جمله خانه هایی است که در عین مسکونی بودن، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده اند.
● خانه شربت اوغلی( فرهنگسرای تبریز)
▪ نشانی بنا:
خیابان شمس تبریزی ـ کوچه شرشرا ـ پلاک ۳۷
▪ تاریخچه و مشخصات بنا:
این خانه متعلق به نیمه دوم حکومت قاجاریه میباشد که دراوائل پهلوی اول، اتاقهایی در دو طبقه به ضلع شمالی حیاط باغچه ( بیرونی ) اضافه شده است. این ساختمان دو طبقه و دارای اندرونی و بیرونی است. اندرونی شامل حیاطی است به ابعاد ۶۰/۹ *۶۰/۲۱ متر که از کوچه شمالی به آن وارد میشوند. ورودی بیرونی از سردر محتشم و گچبری است وارد هشتی شده و از آن با دالان طویلی ما را به حیاط باغچه بیرون هدایت می کند. ستونهای رفیع نمای ساختمان با سرستونهای گچبری شده نظر هر بیننده رابه خود جلب میکند. ورودی به ساختمان اصلی از طبقه همکف بوده و از طریق یک راه پله مرکزی تازه وارد به سرسرا وارد میگردد که دسترسی به همه اتاقهای طبقه فوقانی را میسر میسازد. طبقات همکف و اول دارای طنبی های وسیعی است که هرکدام اتاقهای فراخناکی را در جناحین خود دارد. این ساختمان برای استفاده مسکونی ساخته شده ولی در سال ۱۳۶۹ برای شهرداری تبریز خریداری و بعد از مرمت توسط میراث فرهنگی تبدیل به فرهنگسرای تبریز شده است. در این اواخر مرکز ایرانشناسی در آن فعالیت خود را آغاز نموده است. ساختمان با بیش از ۱۶۰۰ مترمربع عرصه و دالان ورودی زیبا با قاب بندیهای آجری و سر در شاخص ورودی مزین به گچبری از خصویات بارز آن میباشد. فرم سردر و گچبری و قاب بندی گچی و آجری رفعت ستونها و نمای سفید یکدست و نمای پرکار آجری ضلع شرقی از مهمترین عوامل تزئینی آن میباشد.
● خانه بهنام
این خانه که به دانشکده هنر اختصاص یافته، پیش از زلزله ویرانگر سال ۱۱۹۳ ه . ق و در دوره زندیه احداث شده است. خانه بهنام از دو قسمت بیرونی تشکیل شده و تزیینات معماری آن از قبیل ارسی طنبی اصلی، دیوارنگارها، گچ بریها و بخاری های دیواری در نوع خود بی نظیر است. در نمای اصلی خانه بهنام ستون های استوار با سرستون های زیبا و گچ بری های دل انگیز جلب توجه میکند. ارسی اتاق اصلی (طنبی) با نقوش هندسی، اسلیمی و شیشه های الوان از پرکارترین نوع گره چوبی است. در دیوار نگارهای طنبی این خانه از کارهای بسیار ظریف تذهیب تا پرتره ها، نقوش گل و مرغ، شکارگاهها و مناظر مختلف در نهایت ظرافت استفاده شده و بخاریهای دیواری زیبایی در آن تعبیه گردیده است.
این بنا در دوره ناصرالدین شاه مرمت و تزئینات نقاشی به آن اضافه شده است. بنا به صورت اندرونی و بیرونی است. ساختمان اصلی در شمال قطعه و روبه جنوب دارای ایوان ستوندار است. طنبی راهروها مشرف به ایوان و اتاقهای جانبی ( گوشواره ) طرفین ایوان راتشکیل می دهند. با استفاده از ارتفاع رفیع طنبی (هفت ری) فوق راهروها و فوقانی اتاقهای جانبی به صورت اتاق خواب در آمده است. حیاط اندرونی در شمالی ترین بخش ساختمان و طرفین آن را اتاق هایی در شرق و غرب مشرف به حیاط باز می شوند. پشت بام اتاق های اندرونی به صورت مهتابی (تراس) استفاده میشود. ساختمان دارای زیرزمین است. اتاقهای زیر طنبی برای نشیمن تابستانی و دیگر اتاقها به صورت انباری و مطبخ درامده است. ایوان جنوبی برای نشیمن تابستان و ایوان شمالی دارای زیر زمین است. اتاقهای زیر طنبی برای نشیمن تابستانی و دیگر اتاق ها به صورت انباری و مطبخ درامده است. ایوان جنوبی برای نشیمن تابستانی و ایوان شمالی دارای ستون های چوبی گچیاند و سرستونها گچبری شده است. پیشانی ساختمان دارای گچبری و طاق نماهای طرفین ایوان جنوبی مقرنسکاری است. اتاق طنبی دارای نقاشی های اواسط قاجاری است که از ریزه اندودهای گچی بیرون آمده است. پنجرههای طنبی و پنجره های اتاقهای مشرف به طنبی دارای مشبکهای ظریفی از چوب گردو است. طاقچه ها و شومینه داخل طنبی مقرنس های گچی دارد.
● خانه گنجه ای زاده
این خانه از دو قسمت به شکل حرف ( دال ) ساخته شده است. قسمتی از بنا مربوط به اوایل دوره قاجاریه و قسمت دیگر مربوط به اواخر آن دوره است. این بنا در سه طبقه احداث شده و بزرگترین تالار این مجموعه در طبقه دوم قرار دارد که سقف وسیع آن با دهانهٔ هفت متری به وسیله چوب و خرپای چوبی استوار گردیده است. نمای شرقی و غربی بنا مزین به ستون ها و سرستون های بسیار زیبا و زیرزمین های آن با طاق های آذری تخت و با دهانه های بیش از ۴ متر نشانی از اعتلای هنر اجرای طاق و گنبد در این بخش از میهن اسلامی است. از این خانه به عنوان ساختمان دانشکده مهندسی معماری و شهرسازی استفاده میشود.
● خانه قدکی
این خانه که هم اینک از آن به عنوان ساختمان دانشکده فرش استفاده میشود، در اواسط دوره قاجاریه به دستور «اعتمادالدوله» ساخته شد. خانه قدکی دارای اندرونی و بیرونی، تزیینات دیوارنگاری، آیینه کاری، گچ بری و آجرکاری با بند برجسته است. اندرونی شامل اتاق های نشیمن و استراحت متصل به زیرزمین و بیرونی آن شامل تالار اصلی (طنبی) کلهایها، تالار فرعی و اتاق های خواب و استراحت مهمان است. زیرزمین بنا که با پوشش های متنوع آجری مسقف شده، شامل فضاهایی چون مطبخ، انبار گندم، آب انبار و حوضخانه و... است.
● خانه امیر نظام
محله ششگلان از دوره ایلخانان مغول مرکز دارالحکومه بوده و ابنیه موجود در آن از قدیمی ترین بخشهای شهر محسوب میشود. تاریخ بنا به دوره قاجاریه قرن ۱۲ و زمان حکومت عباس میرزا و امیر نظام گروسی پیشکار کل آذربایجان برمیگردد. این بنا با گچبریهای منقوش با پنجره های مشبک اروسی با شیشه های الوان، طاق خنچه پوش تعریف میگردد. این ساختمان زیر بنای ۱۲۰۰ متر مربع را داراست و در دو طبقه بنا نهاده شده است. در طبقه پائین حوضخانه وسیعی وجود دارد که با کریدورهای طرفین به حیاط و اتاقهای مجاور ارتباط دارد. از خصوصیات بارز بنا میتوان ایوان سرتاسری رفیع با ۱۶ ستون زیبا و یک طنبی بزرگ و حوضخانهای با ستونهای سنگی را نام برد.
در بال شرقی تعداد ۴ اتاق و در بال غربی ۷ اتاق وجود دارد. حوض خانه با ستونهای سنگی و طاقهای آجری ساخته شده است. در طبقه بالا دو طنبی وجود دارد این طنبیها دالانهایی به ایوان سرتاسری رفیع ۱۶ ستونی، زیبایی خاصی به بنا میدهد، منتهی میگردد. درطرفین دالانها اتاقهای وجود دارد که دربال شرقی سالن ۴ و در بال غربی ۳ اتاق را شامل میگردد. خانه متشکل از دو حیاط اندرونی و بیرونی است.
● خانه کوزه کنانی (خانه مشروطیت)
▪ نشانی بنا:
تبریز ـ خیابان شهید مطهری (راسته کوچه سابق) روبروی مسجد جامع تبریز.
▪ طول و عرض بنا :
مساحت کل بنا ۱۱۰۰ متر مربع زیر بقنا ۸۰۵ متر مربع زیر بنای خانه مشتمل بر حوضخانه سرسرا و دو طبقه بنا تشکیل میدهد . نورگیر سرسرا بر روی چهار ستون بلند با سر ستونهای گچبری استوار شده داخل آن با آئینه و شیشههای رنگی به طرز جالب توجهی زینت یافته است. در طبقه اول ۶ اتاق و سرسرا و در طبقه دوم یک طنبی (سالن بزرگ) و ۶ اتاق در اطراف سرسرا موجود است. طنبی مشرف به حیاط و دارای پنجرههای مشبک با شیشههای اولوان (اروسی) است که توسط هنرمندان محلی ساخته شده است. اتاقهای جانبی دارای سقفی چوبی با تزئینات برجسته هشت ضلعی است و درهای چوبی با طرحهای برجسته اسلیمی و گل و برگ زینت داده شده است.
یکی از دیدنیترین و شوق انگیزترین مکان های تبریز موزه مشروطه معروف به «خانه مشروطه» است. بانی خانه مشروطیت حاج مهدی کوزه کنانی معروف به ابوالمله (۱۳۳۷ـ۱۲۵۴ قمری) بازرگان آزاده و روشنفکر و از رهبران انقلاب مشروطه و نخستین رئیس انجمن ایالتی آذربایجان است. پس از به توپ بسته شدن مجلس در سال ۱۲۸۷ خورشیدی، حاج مهدی کوزهکنانی خانه خود را در اختیار انجمن ایالتی آذربایجان قرار داد و در طول جنگ های یازده ماهه تبریز علیه نیروهای دولتی، این محل ستاد فرماندهی و محل تشکیل جلسات مجاهدین مشروطه به شمار میرفت. تصمیم مهم و انقلابی پایین آوردن پرچمهای سفید تسلیم در مقابل قوای استبدادی محمدعلی شاه نیز در همین خانه گرفته شد. خانه مشروطه محصول ذوق هنرمندانه یک معمار تبریزی به نام حاج ولی معمار است که سالها در روسیه ساکن بود و پس از بازگشت به تبریز آن را در سال ۱۲۴۷ شمسی بنا کرد.
● دارایی های خانه مشروطه
در حیاط موزه و در زیر بالکن دو مجسمه قدی از مبارزان نام آشنای مشروطیت یعنی ستارخان، سردارملی، و باقرخان، سالار ملی، قرار دارد. رو به روی پلههای طبقه اول نیز مجسمه نیم تنه برنزی حاج مهدی کوزهکنانی بر روی پایهای جای گرفته و در سمت چپ آن عکس بزرگی از اعدام هشت نفر از بزرگان مشروطه نصب شده است. تصویر کسانی چون ضیاءالعلما و داییاش، قدیر پسر علی موسیو، ثقهٔ الاسلام (رئیس انجمن ایالتی آذربایجان) که روز دهم دی ۱۲۹۰ شمسی مطابق با عاشورای ۱۳۳۰ قمری به دست قوای روس در تبریز اعدام شدند. بنای تاریخی خانه مشروطیت با معماری اصیل سنتی دوره قاجاریه در محله قدیمی راسته کوچه و در ضلع غربی مجموعه بازار تبریز قرار دارد. این بنا در زمینی به مساحت هزارو سیصد متر، در دو طبقه شامل اندرونی و بیرونی ساخته شده است. بعد از ورودی اصلی فضای هشتی است که به حیاط راه دارد. در راهروی ورودی بنا حوضخانه زیبایی با آجربندی هنرمندانه قرار دارد. راه پله دو طرفهای ارتباط این فضا با طبقه دوم بنا را برقرار می سازد. در بالای راه پله کلاه فرنگی زیبایی با شبکه های چوبی و شیشه های رنگی و آیینه کاری خود به زیبایی بنا میافزاید.
● خانه حیدر زاده
خانه حیدرزاده در زمینی به مساحت ۷۸۹ مترمربع در کوچه پشت شهرداری تبریز و با دو حیاط اندرونی و بیرونی در دو دوره اوایل و اواخر قاجاریه احداث شده است. مجموعه، دارای راه پله مرکزی (سرسرا) است که دسترسی به حوضخانه، طنبی و اتاقهای جانبی و نشیمن را میسر میسازد. مجموعه، ازنظر شیوه معماری به دو دوره تعلق دارد. بخش اصلی آن متعلق به اواخر قاجاریه و طنبی اتاقهای جانبی بخش جنوب شرقی متعلق به اوایل قاجاریه است. زیرزمینها با انواع طاق پوشش شده است که طاق و کاربندی و آجرکاری حوضخانه یکی از زیباترین کاربندیهای خانههای قدیمی استان میباشد. پوشش اتاق های فوق مسطح (چوبی) و دارای صندوقه است. پنجرههای طنبیها دارای اروسی و شیشههای رنگی است. خانه حیدرزاده در اصل به سفارش فردی به نام سرتیپ قلی خان خارجی ساخته شده و بعدا در اختیار خانواده حیدرزاده قرار گرفته است. نوع معماری این ساختمان تقلیدی از معماری روس تزاری است.
● خانه لاله ای ها
این خانه متعلق به دوره پهلوی بوده و در جنوب کوچه صدر واقع شده است این بنا در دو طبقه با عرض ۶۰۰ متر مربع احداث شده است . نمای این بنا آجری و بالکنهایی با سرستونها وستونهای گچبری شده وحیاط باغچه دارد. به پاس خدماتی که مرحوم یحیی ذکاء در حق تاریخ مدنیت کشور ایران و منطقه آذربایجان و به ویژه تبریز انجام داده اند از این خانه به عنوان دفتر پژوهش های تاریخی یحیی ذکاء بهره برداری شده و اسناد و مدارک و کتب تاریخی متعلق به مرحوم ذکاء در این خانه به نمایش دائمی گذاشته شده است.
● خانه صرافلار
خانه صرافلار واقع در تبریز، خیابان شمس تبریزی ،ایستگاه گرو ،کوچه صرافلار ،کوچه شهید نوروزی ،پلاک ۱۰۰ که در گذشته از طریق یک هشتی ورودی وارد این خانه می شدند. اما درحال حاضر هشتی ورودی از بین رفته و در اثر تفکیک هایی که در این قطعه انجام گرفته ورودی خانه تبدیل به یک دالان طولانی شده است . با گذشتن از دالان وارد حیاط مستطیل شکل خانه می شویم . حیاط به تبعیت از دیگر خانه های قدیمی تبریز حوض میانی و دو باغچه کناری آن را درخود جای داده است .
اتاق سه دری ( طنبی ) مستطیل شکل استوار و پابرجا درمحور اصلی خانه در پشت ایوان ستوندار خودنمایی می کند . دو اتاق جانبی مستطل شکل طنبی رادرمیان گرفته ویک ردیف پلها از حیاط به اتاق جانبی دست چپ طنبی و به داخل خانه هدایت می کند. درضلع شرقی حیاط نیز یک اتاق سه دری و دو راهروی جانبی با دو ردیف پله موجود می باشد.
خانه شامل یک طبقه و یک زیر زمین می باشد . پلان زیرزمین نیز به تبعیت از پلان طبقه همکف در جبهه اصلی شامل یک حوضخانه و دو اتاق جانبی و در ضلع غربی شامل یک اتاق مستطیل شکل و یک راهرو می باشد.
این راهرو در هر دوطبقه ارتباط بین جبهه شمالی و شرقی بنا را فراهم آورده است . طبقه همکف سازه قابی و زیرزمین سازه طاق و گنبدی دارد .سقف حوضخانه دارای کاربندی های بسیار زیبا میباشد . نمای اصلی بنا ایوان دار میباشد که بر روی دو ستون استوار است ودر مرکز آن یک سنتوری قراردارد . در دو طرف سنتوری بر روی گوشوارهای دو نیم دایره قرار دارد که دارای تزئینات گچی می باشد . قدمت بنا مربوط به دوره قاجاریه ، پهلوی می باشد.
● ارک علیشاه
▪ نشانی بنا:
تبریز ـ خیابان امام خمینی نبش سه راهی طالقانی.
▪ بانی:
ساختمان آن توسط تاج الدین علیشاه جیلانی وزیر سلطان ابوسعید ایلخانی در سال ۷۱۶ بنا شده است.
▪ توصیف بنا:
به دلیل مرگ بانی بنا ناتمام مانده تا اینکه بازماندگان وی ساختمان آن را در سال ۷۲۴ به اتمام رساندند. در زمان آبادانی مسجد علیشاه مزین به کاشی، ازاره سنگی و ستونهای مرمر و کتیبه و گچبری بوده است. ایوان مسجد را طاق بلندی می پوشانده که به دلیل تعجیل در ساخت آن طاق شکسته و فرو ریخته است. در دوران قاجاریه در درگیریهای تبریز و انقلاب مشروطیت یکی از انبارهای مهمات و مخزن غلات قشون گردید و حصاری نیز دور آن کشیده شده و ارک نام گرفت. عرض دیوارها ۱۰ متر و ارتفاع آن ۲۶ متر است. محراب بزرگ مسجد در انتهای ایران و در بین دو نور گیر قرار گرفته است. در ضلع جنوبی بنا و در نمای خارجی، برج مدور عظیمی به چشم میخورد که پشتیبانی برای طاق و دیوار به حساب میآید . به مرور زمان دچار خسارات و ویرانی شده ولی بنای به جای مانده خود، مؤید شکوه روزگار آبادانی آن بوده است. در ضلع شرقی بنای ارک تالاری قرار داشت که به تالار ارک (شیر و خورشید، بالاباغ ) موسوم بوده است که پس از تبدیل شدن گورستان به باغ ملی (ارک) مورد بهره برداری قرار گرفت. این تالار یکی از با ارزشترین بناهای تاریخی ـ فرهنگی شهر تبریز محسوب میشد و در عین حال اولین سالن تئاتری بوده که نمایشهای بزرگی چون آی باکلاه ـ آی بی کلاه ـ اتللو در آن به اجرا درآمده و مشابه این تالار در شهر پطرزبورگ هم اکنون در حال اجرای نمایشهای مختلف قرار دارد و مورد استفاده قرار میگیرد. این تالار در سال ۱۳۰۶ بنا نهاده شد و در سال ۱۳۵۹ مورد تخریب قرار گرفت. از مشخصات سالن میتوان موارد زیر را نام برد: شش هزار متر مربع زیر بنا به ظرفیت ۶۰۰ نفر، از خروجی جهت تخلیه سریع در مواقع اضطراری، برخورداری از اکوی کامل بدون استفاده از تجهیزات پیش رفته، وجود جایگاه ارکستر نمایشها، وجود پانلهای معلق در بالای سن جهت تسریع در تغییر دکور صحنه های نمایش.
