خاك پيكره اي طبيعي و پوياست كه بر اثر فرايندها و عوامل خاكساز تشكيل شده و در برگيرنده مواد معدني و آلي است. خاك از منابع تجديدپذير به شمار مي رود اما هنگامي كه سرعت توليد آن را با سرعت تخريب آن مقايسه كنيم، آنگاه اهميت حفاظت خاك بيشتر جلوه مي نمايد. براساس مراجع مختلف تشكيل هر سانتيمتر خاك در شرايط مختلف آب و هوايي از 100 تا 10000 سال طول ميكشد.
منابع آلاينده خاك
آلايندهها از راههاي مختلفي توليد و وارد طبيعت ميشوند. در يك تقسيم بندي ميتوان آلاينده ها رابر اساس منبع و منشاء ايجاد به دو دسته آلاينده هايي طبيعي كه در ساختار كاني هاي خاك وجود دارند و آلاينده هايي غيرطبيعي كه منشاء انساني دارند، تقسيم نمود.
در تقسيم بندي ديگر ميتوان منابع آلاينده ها را به دو دسته نقطه اي و غير نقطه اي تقسيم نمود كه تفاوت آنها تنها در گسترش مكاني و نير منشاء توليد آنها ميباشد. آلودگي نقطه اي در يك نقطه متمركز بوده و مي تواند منشاء طبيعي يا منشاء انساني داشته باشند. آلاينده هاي غير نقطه اي منشاء مشخصي ندارند و در بيشتر موارد متأثر از فعاليت هاي انساني هستند. اين نوع آلاينده ها داراي غلظت كمتر و دامنه انتشار وسيع تر هستند و يك مشكل جهاني محسوب مي شوند زيرا به سادگي و به وسيله حد و مرزهاي بين كشورها قابل كنترل نميباشند. در حال حاضر منابع آلاينده غير نقطه اي به عنوان مهمترين عوامل آلوده كننده آب و خاك در مقياس جهاني به شمار ميروند و كشاورزي و حمل و نقل بيشترين سهم را در ايجاد آلاينده ها دارند.
1- آلودگي ناشي از منابع طبيعي
غلظت طبيعي عناصر در پوسته زمين و در خاك بستگي به تغييرات زمين شناسي و جغرافيايي منطقه دارد. پوسته زمين از 95 درصد سنگ هاي آذرين و 5 درصد سنگهاي رسوبي تشكيل شده است. سنگهاي آذرين بازيك عموماً داراي غلظت هاي بالايي از فلزات سنگين مثل مس، روي، كروم، كبالت و نيكل هستند. شيل ها رسوبات ريزي هستند كه داراي مقادير زيادي از فلزات سنگين نظير مس، روي، منگنز، آهن، سرب، آرسنيك، نقره، كادميوم، موليبدن، اورانيوم و واناديوم هستند. بطور كلي رس ها و شيل ها بدليل توانايي جذب يون هاي فلزي، حاوي مقادير بالايي از فلزات سنگين هستند و ماسه سنگ ها عموماً حاوي مقادير كمتري مي باشند.
فرآيندهاي هواديدگي فيزيكي و شيميايي در لايه هاي سطحي خاك از شدت بيشتري برخوردار مي باشند، در نتيجه فلزات سنگين در لايه سطحي خاك تجمع بيشتري مي يابند. فرآيند هاي خاكسازي نظير آبشويي و انتقال ذرات خاك در طول پروفيل خاك سبب توزيع و پراكنده شدن فلزات سنگين در طول پروفيل خاك مي گردند.
2- منابع انساني ورود آلاينده ها
در دهه گذشته ورود آلاينده ها با منشاء انساني مانند فلزات سنگين، مشتقات نفتي و سموم به داخل اكوسيستم هاي خاكي به مقدار زيادي افزايش يافته است.
الف- آلودگي ناشي از فعاليتهاي صنعتي و نفتي
معدن كاري و فعاليت هاي نظير استخراج فلزات، ريخته گري، تصفيه نفت و فرآورده هاي نفتي، ساخت باتري، توليد فولاد و آلياژ، توليد رنگ و صنايع رنگ كاري، ساخت الكترودها و ساختن فيلمهاي عكاسي و بسياري از فرآورده هاي ديگر منابع توليد فلزات سنگين و انواع آلاينده هاي آلي نفتي در طبيعت بشمار مي روند. شدت آلودگي محيط زيست تحت تأثير فعاليتهاي صنعتي بستگي به موقعيت زماني و مكاني فعاليت، نوع فعاليت، ظرفيت توليد و تمركز فعاليت در منطقه دارد. فرونشتهاي اتمسفري، پسماندها، نشت مخازن و لوله هاي نفتي و پسابهاي صنعتي از جمله مهمترين راههاي آلودگي محيط زيست از طريق فعاليتهاي صنعتي و نفتي ميباشد.
استفاده از سوختهاي فسيلي، ذوب فلزات و كارخانجات توليد سيمان، گچ و ساير پودرهاي معدني و سنگهاي تزئيني سبب ورود بخش قابل ملاحضه اي از فلزات سنگين نظير روي، سرب، مس و كادميوم به اتمسفر ميشود. در نهايت بخش اعظمي از تركيبات وارد شده به اتمسفر به صورت فرونشت هاي خشك و يا تر به همراه آب باران به سطح خاك اضافه ميگردند. غلظت بالاي برخي از عناصر سنگين به ويژه در لايه سطحي در مناطق شهري و صنعتي در مقابل غلظت كمتر اين عناصر در مناطق روستايي و به دور از مناطق آلاينده، مؤيد وجود فرونشت هاي اتمسفري فلزات سنگين ميباشد. پسابهاي خروجي از برخي از كارخانجات صنعتي، فرآوري و تلغيظ فلزات، عمدتاً سرشار از فلزات سنگين با تركيبات متنوعي ميباشد كه اگر به درستي مديريت نشود، ممكن است مشكلات عديده اي را براي سلامت محيط زيست ايجاد كند.
ب- آلودگي ناشي از فعاليتهاي شهري
شهري نشيني و تمركز جمعيت در يك منطقه سبب افزايش ورود آلاينده ها به محيط زيست شده است. جوامع صنعتي امروزه هزاران نوع مصنوعات آلي و معدني را براي مصارف خود توليد ميكند كه پيامد آن ورود سالانه مقادير عظيمي از مواد شيميايي و صنعتي به محيط زيست ميباشد. زباله هاي خانگي، بهداشتي، آرايشي و نيز فعاليتهاي حمل و نقل بخش عمده آلايندها در اين دسته مي باشند. زباله هاي بهداشتي و آرايشي جزء خطرناك ترين نوع آلاينده هاي شهري محسوب ميشوند.
آلودگي ناشي از وسائل نقليه نقش بسيار مهمي در آلودگي مناصق شهري و اطراف جاده ها بر عهده دارد. اين نوع آلاينده هاي جزء آلاينده هاي غير نقطه اي تقسيم شده و داراي مقياس مكاني گسترده اي از نظر عملكرد ميباشند.
پ- آلودگي ناشي از فعاليتهاي كشاورزي
بشر به منظور تأمين نيازهاي روز افزون خود ناچار به استفاده از زمينهاي زارعي قابل كشت و استفاده از كود و سموم ميباشد. همچنين آبياري اراضي كشاورزي با آب آلوده به فاضلاب شهري و صنعتي از مسيرهاي ورود آلاينده ها به اراضي كشاورزي مي باشند.
افزايش جمعيت و بدنبال آن افزايش مصرف مواد غذايي كشاورزان را بر آن داشته است كه ميزان محصولات خود را افزايش دهند كه متعاقباً افزايش سموم و آفت كش ها را به همراه داشته است. هرچند كنترل عامل بيماريزا با استفاده از آفت كشها در بخش كشاورزي سودمند است ولي آفت كشها مي تواند باعث ايجاد بيماري و مرگ در انسان‌ها شوند. اين مشكلات از تماس مستقيم و غيرمستقيم انسان با آفتكشها ناشي ميشود كه تماس غير مستقيم با آفت آفتكشها از طريق خوردن غذاها و محصولات كشاورزي كه سموم آفت‌كش در آنها نفوذ كرده‌اند، صورت مي گيرد.
كودهاي كشاورزي نيز يكي از نهاده هاي مهم و پرمصرف در افزايش كمي و كيفي محصولات كشاورزي مي باشند. كودهاي شيميايي داراي تركيبات مختلفي و بسته به نوع آنها و شركت سازنده از ناخالصي هاي مختلفي برخوردارند. اكثر كودهاي شيميايي بخصوص كود هاي فسفره داراي درصد متفاوتي از ناخالصي فلزات سنگين هستند كه خود ناشي از وجود ناخالصي در سنگهاي معدن فسفاته ميباشد. ميزان ورود آلاينده هاي از طريق كودهاي شيمايي بستگي به نوع كود مصرفي، ميزان مصرف و سابقه كشت و كار دارد. همچنين استفاده از لجن فاضلاب و برخي كودهاي آلي نيز مي تواند باعث ورود فلزات سنگين به خاك شود.
تهيه كننده: انسيه اسماعيلي،لادن رضي كردمحله، كارشناسان دفتر آب و خاك، سازمان حفاظت محيط زيست.
منبع
منابع آلاينده خاك
آلايندهها از راههاي مختلفي توليد و وارد طبيعت ميشوند. در يك تقسيم بندي ميتوان آلاينده ها رابر اساس منبع و منشاء ايجاد به دو دسته آلاينده هايي طبيعي كه در ساختار كاني هاي خاك وجود دارند و آلاينده هايي غيرطبيعي كه منشاء انساني دارند، تقسيم نمود.
در تقسيم بندي ديگر ميتوان منابع آلاينده ها را به دو دسته نقطه اي و غير نقطه اي تقسيم نمود كه تفاوت آنها تنها در گسترش مكاني و نير منشاء توليد آنها ميباشد. آلودگي نقطه اي در يك نقطه متمركز بوده و مي تواند منشاء طبيعي يا منشاء انساني داشته باشند. آلاينده هاي غير نقطه اي منشاء مشخصي ندارند و در بيشتر موارد متأثر از فعاليت هاي انساني هستند. اين نوع آلاينده ها داراي غلظت كمتر و دامنه انتشار وسيع تر هستند و يك مشكل جهاني محسوب مي شوند زيرا به سادگي و به وسيله حد و مرزهاي بين كشورها قابل كنترل نميباشند. در حال حاضر منابع آلاينده غير نقطه اي به عنوان مهمترين عوامل آلوده كننده آب و خاك در مقياس جهاني به شمار ميروند و كشاورزي و حمل و نقل بيشترين سهم را در ايجاد آلاينده ها دارند.
1- آلودگي ناشي از منابع طبيعي
غلظت طبيعي عناصر در پوسته زمين و در خاك بستگي به تغييرات زمين شناسي و جغرافيايي منطقه دارد. پوسته زمين از 95 درصد سنگ هاي آذرين و 5 درصد سنگهاي رسوبي تشكيل شده است. سنگهاي آذرين بازيك عموماً داراي غلظت هاي بالايي از فلزات سنگين مثل مس، روي، كروم، كبالت و نيكل هستند. شيل ها رسوبات ريزي هستند كه داراي مقادير زيادي از فلزات سنگين نظير مس، روي، منگنز، آهن، سرب، آرسنيك، نقره، كادميوم، موليبدن، اورانيوم و واناديوم هستند. بطور كلي رس ها و شيل ها بدليل توانايي جذب يون هاي فلزي، حاوي مقادير بالايي از فلزات سنگين هستند و ماسه سنگ ها عموماً حاوي مقادير كمتري مي باشند.
فرآيندهاي هواديدگي فيزيكي و شيميايي در لايه هاي سطحي خاك از شدت بيشتري برخوردار مي باشند، در نتيجه فلزات سنگين در لايه سطحي خاك تجمع بيشتري مي يابند. فرآيند هاي خاكسازي نظير آبشويي و انتقال ذرات خاك در طول پروفيل خاك سبب توزيع و پراكنده شدن فلزات سنگين در طول پروفيل خاك مي گردند.
2- منابع انساني ورود آلاينده ها
در دهه گذشته ورود آلاينده ها با منشاء انساني مانند فلزات سنگين، مشتقات نفتي و سموم به داخل اكوسيستم هاي خاكي به مقدار زيادي افزايش يافته است.
الف- آلودگي ناشي از فعاليتهاي صنعتي و نفتي
معدن كاري و فعاليت هاي نظير استخراج فلزات، ريخته گري، تصفيه نفت و فرآورده هاي نفتي، ساخت باتري، توليد فولاد و آلياژ، توليد رنگ و صنايع رنگ كاري، ساخت الكترودها و ساختن فيلمهاي عكاسي و بسياري از فرآورده هاي ديگر منابع توليد فلزات سنگين و انواع آلاينده هاي آلي نفتي در طبيعت بشمار مي روند. شدت آلودگي محيط زيست تحت تأثير فعاليتهاي صنعتي بستگي به موقعيت زماني و مكاني فعاليت، نوع فعاليت، ظرفيت توليد و تمركز فعاليت در منطقه دارد. فرونشتهاي اتمسفري، پسماندها، نشت مخازن و لوله هاي نفتي و پسابهاي صنعتي از جمله مهمترين راههاي آلودگي محيط زيست از طريق فعاليتهاي صنعتي و نفتي ميباشد.
استفاده از سوختهاي فسيلي، ذوب فلزات و كارخانجات توليد سيمان، گچ و ساير پودرهاي معدني و سنگهاي تزئيني سبب ورود بخش قابل ملاحضه اي از فلزات سنگين نظير روي، سرب، مس و كادميوم به اتمسفر ميشود. در نهايت بخش اعظمي از تركيبات وارد شده به اتمسفر به صورت فرونشت هاي خشك و يا تر به همراه آب باران به سطح خاك اضافه ميگردند. غلظت بالاي برخي از عناصر سنگين به ويژه در لايه سطحي در مناطق شهري و صنعتي در مقابل غلظت كمتر اين عناصر در مناطق روستايي و به دور از مناطق آلاينده، مؤيد وجود فرونشت هاي اتمسفري فلزات سنگين ميباشد. پسابهاي خروجي از برخي از كارخانجات صنعتي، فرآوري و تلغيظ فلزات، عمدتاً سرشار از فلزات سنگين با تركيبات متنوعي ميباشد كه اگر به درستي مديريت نشود، ممكن است مشكلات عديده اي را براي سلامت محيط زيست ايجاد كند.
ب- آلودگي ناشي از فعاليتهاي شهري
شهري نشيني و تمركز جمعيت در يك منطقه سبب افزايش ورود آلاينده ها به محيط زيست شده است. جوامع صنعتي امروزه هزاران نوع مصنوعات آلي و معدني را براي مصارف خود توليد ميكند كه پيامد آن ورود سالانه مقادير عظيمي از مواد شيميايي و صنعتي به محيط زيست ميباشد. زباله هاي خانگي، بهداشتي، آرايشي و نيز فعاليتهاي حمل و نقل بخش عمده آلايندها در اين دسته مي باشند. زباله هاي بهداشتي و آرايشي جزء خطرناك ترين نوع آلاينده هاي شهري محسوب ميشوند.
آلودگي ناشي از وسائل نقليه نقش بسيار مهمي در آلودگي مناصق شهري و اطراف جاده ها بر عهده دارد. اين نوع آلاينده هاي جزء آلاينده هاي غير نقطه اي تقسيم شده و داراي مقياس مكاني گسترده اي از نظر عملكرد ميباشند.
پ- آلودگي ناشي از فعاليتهاي كشاورزي
بشر به منظور تأمين نيازهاي روز افزون خود ناچار به استفاده از زمينهاي زارعي قابل كشت و استفاده از كود و سموم ميباشد. همچنين آبياري اراضي كشاورزي با آب آلوده به فاضلاب شهري و صنعتي از مسيرهاي ورود آلاينده ها به اراضي كشاورزي مي باشند.
افزايش جمعيت و بدنبال آن افزايش مصرف مواد غذايي كشاورزان را بر آن داشته است كه ميزان محصولات خود را افزايش دهند كه متعاقباً افزايش سموم و آفت كش ها را به همراه داشته است. هرچند كنترل عامل بيماريزا با استفاده از آفت كشها در بخش كشاورزي سودمند است ولي آفت كشها مي تواند باعث ايجاد بيماري و مرگ در انسان‌ها شوند. اين مشكلات از تماس مستقيم و غيرمستقيم انسان با آفتكشها ناشي ميشود كه تماس غير مستقيم با آفت آفتكشها از طريق خوردن غذاها و محصولات كشاورزي كه سموم آفت‌كش در آنها نفوذ كرده‌اند، صورت مي گيرد.
كودهاي كشاورزي نيز يكي از نهاده هاي مهم و پرمصرف در افزايش كمي و كيفي محصولات كشاورزي مي باشند. كودهاي شيميايي داراي تركيبات مختلفي و بسته به نوع آنها و شركت سازنده از ناخالصي هاي مختلفي برخوردارند. اكثر كودهاي شيميايي بخصوص كود هاي فسفره داراي درصد متفاوتي از ناخالصي فلزات سنگين هستند كه خود ناشي از وجود ناخالصي در سنگهاي معدن فسفاته ميباشد. ميزان ورود آلاينده هاي از طريق كودهاي شيمايي بستگي به نوع كود مصرفي، ميزان مصرف و سابقه كشت و كار دارد. همچنين استفاده از لجن فاضلاب و برخي كودهاي آلي نيز مي تواند باعث ورود فلزات سنگين به خاك شود.
تهيه كننده: انسيه اسماعيلي،لادن رضي كردمحله، كارشناسان دفتر آب و خاك، سازمان حفاظت محيط زيست.
منبع
