Sarp
مدیر بازنشسته
[FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]گرامىداشت اربعین سالار شهیدان حضرت حسین بن على (ع) در میان شیعیان آن حضرت از اهمیت و ارزش ویژهاى برخوردار است. از دیدگاه بسیارى از صاحبنظران و مورخان شیعه و اهل سنت، مبناى تاریخى چنین بزرگداشتى، ورود اهل بیتبه کربلا در اولین اربعین حسینى (سال 61 هجرى) و دفن سرهاى مطهر شهیدان بویژه سر مقدس امام حسین (ع) در کنار پیکرهاى مطهر آنهاست.
[FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]جمعى اندک از مورخان و صاحبنظران نیز بر این عقیدهاند که نظریه یاد شده از اعتبار تاریخى لازم برخوردار نیست، بلکه مبناى بزرگداشت این روز ورود جابر و عطیه به کربلاست.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]مقاله حاضر در یک بررسى و تحلیل تاریخى، در مقام اثبات نظریه نخست است.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]
مراسم اربعین مشتمل بر چهار برنامه است که هر یک از نظر تایید و مقبولیت تاریخى و مذهبى در مراحل مختلفى قرار دارند. این مراسم عبارتند از:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]1- زیارت مخصوصه: در استحباب و سنت زیارت امام حسین (ع) در روز اربعین (بیستم صفر) - از دور یا نزدیک - اختلاف نظر وجود ندارد، چنان که در زیارت ایام متبرکه نیمه شعبان و شبهاى قدر اختلافى مشاهده نمىشود.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]2- ورود جابر و زیارت وى در بیستم صفر: این مساله مورد شک و استبعاد مرحوم سید بن طاووس قرار گرفته است.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]3- دفن سرهاى مطهر و الحاق آنها به بدنهاى اطهر در روز اربعین: که میان علما، فقها و مورخان شیعه شهرت دارد.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]4- ورود اهل بیت (ع) در روز اربعین به کربلا.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]در باره این مساله دیدگاههاى مختلف و متضادى اظهار شده و مورد تشکیک و استبعاد جدى قرار گرفته است. این موضوع از دو جهت محل بحث است: اصل ورود به کربلا; تاریخ ورود.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]اما در مورد اصل ورود اهل بیت (ع) به کربلا باید گفت که گروه بسیارى از علماى برجسته و مشاهیر متقدم و متاخر و مورخان شیعه و سنى آن را تایید کردهاند که به برخى از آنها اشاره خواهد شد. در برابر، جمعى از متاخران و برخى از متقدمان این جریان را بعید بلکه ممتنع و محال عادى دانستهاند (1) و به تعبیر بعضى نیز کذب محض و افسانه است. (2)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]استدلال این گروه در استبعاد و استحاله و تکذیب این موضوع، دو امر است:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]اول: سکوت و عدم تعرض مورخان و کتب تاریخ، با این که موضوع مهم و قابل ذکر و شایسته تعرض بود در نتیجه از نگاه این گروه «عدم الدلیل، دلیل العدم» ; یعنى چگونه مىتوان باور داشت این جریان تا قرن هفتم پنهان مانده باشد و تنها به وسیله سید بن طاووس ابراز و اعلان شود.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]دوم: مساله فاصله میان شام و عراق یا دمشق و کوفه است البته این در صورتى است که مدت رفتن از کوفه تا شام را بیست روز و مدت اقامت اهل بیت (ع) در دمشق را یک ماه (چنان که نقل شده) در نظر بگیریم، به علاوه مدتى که ابن زیاد براى کسب تکلیف از یزید نیاز داشت. خصوصا این که گوینده جریان اربعین - سید بن طاووس - در کتاب دیگر خود که بعدا تالیف نمود، (3) این نظریه را رد کرده آن را بسیار بعید دانسته است و به تبعیت از استبعاد ایشان، مرحوم حاج میرزا حسین نورى نیز آن را بعید شمرد. (4)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]علامه شعرانى و شهید مطهرى نیز با تعبیرهاى مختلف همین نظریه را ابراز داشتهاند.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]از آنجا که هدف این نوشتار بررسى علل استبعاد اربعین در کلام سید بن طاووس و اثبات جریان اربعین مىباشد، لازم استبه ذکر نام عدهاى که جریان اربعین را تصریح یا تایید نمودهاند بپردازیم:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]قائلان به اربعین دو دستهاند، دستهاى صراحتا اظهار نمودهاند که اهل بیت (ع) در روز اربعین به کربلا آمدهاند و دسته دیگر بر این باورند که سر مطهر امام (ع) و سایر شهدا در کربلا دفن گردیده و یا سرهاى مطهر به وسیله امام سجاد (ع) به بدنهاى مطهر الحاق شد.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]از آنجا که دفن سر مطهر در کربلا قطعا به دست مبارک امام سجاد (ع) انجام شد و ورود ایشان به همراه سرهاى مطهر شهدا به کربلا نیز فقط در بیستم صفر بود و هیچیک از مورخان شیعه و سنى قائل نشدهاند که سرهاى مطهر - مخصوصا سر مطهر امام حسین (ع) - به وسیله کسى غیر از امام سجاد (ع) دفن شده و یا این که امام سجاد (ع) در غیر بیستم صفر سال 61 براى دفن سرهاى مقدس به کربلا آمده باشد، از این رو اعتراف و تصدیق به دفن سر مطهر امام حسین (ع) در کربلا توسط امام سجاد (ع) در روز بیستم صفر خود گواه و شاهدى است صادق و عالى بر آمدن اهل بیت (ع) در روز اربعین به کربلا.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]
مبناى تاریخى اربعین در آثار بزرگان
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]
الف) آثار مستقل
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]عدهاى از محققان و بزرگان، کتاب مستقل در اثبات ورود اهل بیت (ع) به کربلا تالیف کردهاند. از جمله:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]1- «فاجعة الاربعین» یا «حدیث الاربعین» تالیف عالم بزرگوار شیخ حسن بلادى.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]2- «تحقیق در باره اولین اربعین حضرت سید الشهدا (ع)» تالیف علامه محقق سید محمد على قاضى طباطبایى شهید محراب مصلاى جمعه تبریز. این کتاب افزون بر هشتصد صفحه است که با مراجعه و بررسى بیش از پانصد و هفتاد کتاب به نگارش درآمده است. در تکمیل نوشتار حاضر از این کتاب نفیس استفاده بسیارى شده است. (جزاه الله خیرا) همچنین بسیارى از ادبا و علما موضوع اربعین و ورود اهل بیتبه کربلا را در قالب اشعار عربى و فارسى بازگو و ضبط کردهاند.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]ب) تصریحات و تاییدات
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]اما عدهاى که پیش از سید بن طاووس در آثار یا مقاتل خود به مناسبت، تصریح و یا تاییدى بر اربعین داشتهاند:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]1- ابو مخنف - لوط بن یحیى - معاصر با امام حسین (ع) (5)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]2- شیخ صدوق، (متوفاى سال 381ق.) :
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«امام سجاد (ع) با اهل بیت (ع) و سرهاى مطهر شهیدان از دمشق خارج شد و سرهاى مقدس را در کربلا دفن کرد» . (6)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]هر چند ایشان تصریح نکردهاند که ورود اهل بیت (ع) در روز اربعین سال 61 ق. بوده است اما از آنجا که هیچ کس زمان دیگرى را در تاریخ، براى ورود اهل بیت (ع) به کربلا به ثبت نرسانده است، در نتیجه ورود امام سجاد (ع) به همراه اهل بیتبه کربلا، در روز اربعین سال 61 ق. بوده است.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]3- اسفرائنى (متوفاى 406ق.) - از علماى بزرگ مذهب شافعى - در مقتل خود تصریح مىکند که اهل بیت (ع)، بیستم صفر وارد کربلا شده و با جابر ملاقات کردند. او مىگوید: «و لما وصلوا الى بعض الطریق» (و چون به راهى رسیدند) نمىگوید: «و لما وصلوا الى طریق کربلا او العراق» (و چون به راه کربلا یا عراق رسیدند) تا اشکال شود راه کربلا از بین راه مدینه نیست، بلکه از خود شام است.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]4- علم الهدى سید مرتضى (متوفاى 436ق.) مىنویسد:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«ان راس الحسین (ع) اعید الى بدنه فى کربلا» (7)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]یعنى: همانا سر مطهر امام حسین (ع) در کربلا به پیکر مقدس آن حضرت، عودت داده شد.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]5- ابو ریحان بیرونى، محقق و ریاضیدان شهیر (متوفاى 440ق.) در کتاب نفیس خود «الآثار الباقیة» چنین مىگوید:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«و فى العشرین رد راس الحسین (ع) الى جثته حتى دفن مع جثته و فیه زیارة الاربعین و هم حرمه بعد انصرافهم من الشام» (8)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]یعنى: سر مقدس امام حسین (ع) در بیستم صفر به جسد مطهر امام برگردانده و با پیکرش دفن گردید. زیارت اربعین در خصوص این روز است. اهل بیت (ع) نیز بعد از مراجعت از شام این روز را حرمت نهادند.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]پس ایشان تصریح مىکند که ورود اهل بیت (ع) به کربلا پس از بازگشت از سفر شام بود نه قبل از رفتن به شام که مرحوم شعرانى ترجیح مىدهد.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]6- شیخ طوسى (متوفاى 460ق.) علتسنتشدن زیارت امام حسین (ع) در اربعین را تنها انجام مراسم تدفین سرهاى مطهر امام (ع) و سایر شهدا در کربلا مىداند. (9)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]البته سید بن طاووس، مىگوید شیخ طوسى معتقد است امام سجاد (ع) با اهل بیت (ع) در روز اربعین (بیستم صفر) وارد مدینه شدند (نه کربلا) و سید بن طاووس این نظر را بعید مىشمرد از این جهت که چگونه ممکن است در مدت 40 روز به مدینه برسند؟ (10)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]7- شیخ فتال نیشابورى (متوفاى 508ق.) مىگوید:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«خرج على بن الحسین (ع) بالنسوة و رد راس الحسین (ع) الى کربلا» (11)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]یعنى: امام سجاد (ع) به همراه اهل بیت (ع)، سر امام حسین (ع) را به کربلا بازگرداند.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]8- عماد الدین طبرى آملى (متوفاى اوایل قرن ششم) . (12)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]9- شیخ شهید طبرسى در سال 508ق. (13)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]10- ابن شهر آشوب (متوفاى سال 588ق.) در مناقب اعاده سر مطهر به بدن را ذکر کرده است. (14)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]11- علامه شهیر و مورخ کبیر، سبط ابن الجوزى از علماى بزرگ اهل سنت (متوفاى سال 654ق.) چنین مىگوید:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«الاشهر انه رد الى کربلا فدفن مع الجسد» . (15)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]یعنى: بنا بر نظر مشهورتر، سر امام حسین (ع) به کربلا بازگردانده و با پیکرش دفن گردید.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]12- سید بن طاووس - على بن موسى بن جعفر - (متوفاى 668ق.)، در کتاب لهوف، رجوع اهل بیت (ع) به کربلا و همچنین دفن سر مطهر در کربلا را نقل کرده، و در کتاب اقبال، (16) لحوق سر مطهر به بدن در روز بیستم صفر را پذیرفته، گر چه در باره آورنده سر مطهر و کیفیت دفن آن سکوت کرده است.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]13- شیخ فقیه ابن نما حلى - جعفر بن محمد بن جعفر - (متوفاى اواخر قرن هفتم) نسبتبه ورود اهل بیت (ع) به کربلا و ملاقاتشان با جابر تصریح نموده است. (17)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]شایان توجه است که شیخ اجازه (18) ما مرحوم آیت الله حاج شیخ آقا بزرگ تهرانى در کتاب «الذریعه» (19) تاریخ وفات ابن نما مؤلف کتاب «مثیر الاحزان» را سال 645 ثبت نمودند، در صورتى که این سال، سال تاریخ فوت پدر ایشان فقیه نامى محمد بن جعفر بن نما استاد سید بن طاووس و محقق حلى است.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]14- مورخ معروف «خواند میر» (متوفاى 942ق.)، اربعین را اصح روایات در دفن سر مطهر دانسته، و مىگوید:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«امام چهارم با خواهران و... در بیستم شهر صفر، سر امام حسین (ع) و سایر شهیدان کربلا (رضى الله عنهم) را به بدنهاى ایشان منضم ساخت» . (20)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]15- الشبراوى، عبد الله بن محمد، شیخ جامع ازهر قاهره، صاحب کتاب «الاتحاف بحب الاشراف» (متوفاى 1172ق.) نقل مىکند:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«بعد از چهل روز سر به بدن ملحق شد» . (21)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]16- زکریا بن محمد قزوینى (متوفاى 1305ق.) در کتاب عجائب المخلوقات چنین مىگوید:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«الیوم الاول منه عید بنى امیه ادخلت فیه راس الحسین (رضى الله عنه) بدمشق و العشرون منه رد راس الحسین الى جثته.» یعنى: اولین روز ماه صفر، عید بنى امیه بود، سر مقدس امام حسین (ع) در این روز وارد دمشق شد و در روز بیستم همین ماه، سر مبارک امام، به بدن مطهرش بازگردانده شد.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]17- علامه جلیل القدر سید محسن امین عاملى در «لواعج الاشجان» به نقل از بشارة المصطفى، و در «اعیان الشیعه» مىگوید:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«ورود اهل بیتبه کربلا مشهور است» . (22)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]18- عالم شریف سید عبد الرزاق مقرم در «مقتل الحسین (ع)» چنین مىگوید:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«اهل بیت (ع) در کربلا با جابر ملاقات کردند» . (23)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]و نیز مىگوید:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«امام سجاد (ع) سر مطهر پدر و سایر شهدا را در کربلا ملحق به بدنها کرد» . (24)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]19- ابن حجر مکى، احمد بن محمد، (متوفاى سال 937ق.) صاحب کتاب «الصواعق المحرقه» و شرح قصیده همزیه بوصیرى مىگوید:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«بعد از چهل روز سر به بدن ملحق شد» . (25)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]20- سید جلیل زبدة الفقهاء فاضل قزوینى، رضى بن نبى، (متوفاى سال 1118ق.) در کتاب نفیس «تظلم الزهرا» عین عبارت سید بن طاووس در کتاب اقبال را نقل مىکند و به طور جدى و صریح گفته سید را پاسخ مىدهد:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«اقول: غایة ما قال (ره) - بعد تسلیمه - محض استبعاد و لا ینبغى بمحضه انکار الروایات فانا سمعنا من الموثقین قرب کوفه من دمشق بما قد تیسر للبرید ان یسیر بثلاثة ایام و لا سیما للولاة و الحکام بالجور و سیما مثل هذا الخبر المشوم الذى هو عید للشامیین و مدة مقامهم فى دمشق - على ما فى المنتخب - لا یعلم کونها زائدة على ثمانیة ایام تقریبا و لم نظفر على روایة دلت على مقامهم فیها مدة شهر. والله یعلم. و ایضا قد یذهب الحمام بالمکاتب باسرع من ذلک.» یعنى: به عقیده من، سید - بعد از پذیرش جریان اربعین - بعدها صرفا آن را بعید دانسته است و سزاوار نیستبا استبعاد صرف او روایات تاریخى را انکار نمود; زیرا ما از برخى از اشخاص مورد اطمینان شنیدهایم که کوفه به دمشق نزدیک بوده به گونهاى که یک پیک مىتوانستسه روزه بخصوص براى کسب تکلیف والیان و حکام جور بویژه مثل خبر شوم کربلا را که براى اهل شام عید بهشمارمىرفتبه آنها برساند. اما مدت اقامت اهل بیت (ع) در شام - بنا بر آنچه در المنتخب آمده - تقریبا بیش از هشت روز نبوده است و ما به نقل دیگرى که بر اقامت آنان در شام به اندازه یک ماه دلالت کند دست نیافتیم - خدا عالم است - به اضافه چه بسا گاه کبوتر نامهبر زودتر از پیک زمینى پیغام برساند.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]همچنین عده دیگرى از مشاهیر علماى شیعه و سنى قائل به اربعین هستند که براى اطلاع بیشتر مىتوان به مقتل مقرم و تحقیق اربعین مراجعه نمود.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]
[/FONT][/FONT]
[FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]جمعى اندک از مورخان و صاحبنظران نیز بر این عقیدهاند که نظریه یاد شده از اعتبار تاریخى لازم برخوردار نیست، بلکه مبناى بزرگداشت این روز ورود جابر و عطیه به کربلاست.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]مقاله حاضر در یک بررسى و تحلیل تاریخى، در مقام اثبات نظریه نخست است.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]
مراسم اربعین مشتمل بر چهار برنامه است که هر یک از نظر تایید و مقبولیت تاریخى و مذهبى در مراحل مختلفى قرار دارند. این مراسم عبارتند از:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]1- زیارت مخصوصه: در استحباب و سنت زیارت امام حسین (ع) در روز اربعین (بیستم صفر) - از دور یا نزدیک - اختلاف نظر وجود ندارد، چنان که در زیارت ایام متبرکه نیمه شعبان و شبهاى قدر اختلافى مشاهده نمىشود.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]2- ورود جابر و زیارت وى در بیستم صفر: این مساله مورد شک و استبعاد مرحوم سید بن طاووس قرار گرفته است.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]3- دفن سرهاى مطهر و الحاق آنها به بدنهاى اطهر در روز اربعین: که میان علما، فقها و مورخان شیعه شهرت دارد.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]4- ورود اهل بیت (ع) در روز اربعین به کربلا.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]در باره این مساله دیدگاههاى مختلف و متضادى اظهار شده و مورد تشکیک و استبعاد جدى قرار گرفته است. این موضوع از دو جهت محل بحث است: اصل ورود به کربلا; تاریخ ورود.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]اما در مورد اصل ورود اهل بیت (ع) به کربلا باید گفت که گروه بسیارى از علماى برجسته و مشاهیر متقدم و متاخر و مورخان شیعه و سنى آن را تایید کردهاند که به برخى از آنها اشاره خواهد شد. در برابر، جمعى از متاخران و برخى از متقدمان این جریان را بعید بلکه ممتنع و محال عادى دانستهاند (1) و به تعبیر بعضى نیز کذب محض و افسانه است. (2)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]استدلال این گروه در استبعاد و استحاله و تکذیب این موضوع، دو امر است:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]اول: سکوت و عدم تعرض مورخان و کتب تاریخ، با این که موضوع مهم و قابل ذکر و شایسته تعرض بود در نتیجه از نگاه این گروه «عدم الدلیل، دلیل العدم» ; یعنى چگونه مىتوان باور داشت این جریان تا قرن هفتم پنهان مانده باشد و تنها به وسیله سید بن طاووس ابراز و اعلان شود.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]دوم: مساله فاصله میان شام و عراق یا دمشق و کوفه است البته این در صورتى است که مدت رفتن از کوفه تا شام را بیست روز و مدت اقامت اهل بیت (ع) در دمشق را یک ماه (چنان که نقل شده) در نظر بگیریم، به علاوه مدتى که ابن زیاد براى کسب تکلیف از یزید نیاز داشت. خصوصا این که گوینده جریان اربعین - سید بن طاووس - در کتاب دیگر خود که بعدا تالیف نمود، (3) این نظریه را رد کرده آن را بسیار بعید دانسته است و به تبعیت از استبعاد ایشان، مرحوم حاج میرزا حسین نورى نیز آن را بعید شمرد. (4)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]علامه شعرانى و شهید مطهرى نیز با تعبیرهاى مختلف همین نظریه را ابراز داشتهاند.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]از آنجا که هدف این نوشتار بررسى علل استبعاد اربعین در کلام سید بن طاووس و اثبات جریان اربعین مىباشد، لازم استبه ذکر نام عدهاى که جریان اربعین را تصریح یا تایید نمودهاند بپردازیم:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]قائلان به اربعین دو دستهاند، دستهاى صراحتا اظهار نمودهاند که اهل بیت (ع) در روز اربعین به کربلا آمدهاند و دسته دیگر بر این باورند که سر مطهر امام (ع) و سایر شهدا در کربلا دفن گردیده و یا سرهاى مطهر به وسیله امام سجاد (ع) به بدنهاى مطهر الحاق شد.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]از آنجا که دفن سر مطهر در کربلا قطعا به دست مبارک امام سجاد (ع) انجام شد و ورود ایشان به همراه سرهاى مطهر شهدا به کربلا نیز فقط در بیستم صفر بود و هیچیک از مورخان شیعه و سنى قائل نشدهاند که سرهاى مطهر - مخصوصا سر مطهر امام حسین (ع) - به وسیله کسى غیر از امام سجاد (ع) دفن شده و یا این که امام سجاد (ع) در غیر بیستم صفر سال 61 براى دفن سرهاى مقدس به کربلا آمده باشد، از این رو اعتراف و تصدیق به دفن سر مطهر امام حسین (ع) در کربلا توسط امام سجاد (ع) در روز بیستم صفر خود گواه و شاهدى است صادق و عالى بر آمدن اهل بیت (ع) در روز اربعین به کربلا.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]
مبناى تاریخى اربعین در آثار بزرگان
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]
الف) آثار مستقل
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]عدهاى از محققان و بزرگان، کتاب مستقل در اثبات ورود اهل بیت (ع) به کربلا تالیف کردهاند. از جمله:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]1- «فاجعة الاربعین» یا «حدیث الاربعین» تالیف عالم بزرگوار شیخ حسن بلادى.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]2- «تحقیق در باره اولین اربعین حضرت سید الشهدا (ع)» تالیف علامه محقق سید محمد على قاضى طباطبایى شهید محراب مصلاى جمعه تبریز. این کتاب افزون بر هشتصد صفحه است که با مراجعه و بررسى بیش از پانصد و هفتاد کتاب به نگارش درآمده است. در تکمیل نوشتار حاضر از این کتاب نفیس استفاده بسیارى شده است. (جزاه الله خیرا) همچنین بسیارى از ادبا و علما موضوع اربعین و ورود اهل بیتبه کربلا را در قالب اشعار عربى و فارسى بازگو و ضبط کردهاند.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]ب) تصریحات و تاییدات
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]اما عدهاى که پیش از سید بن طاووس در آثار یا مقاتل خود به مناسبت، تصریح و یا تاییدى بر اربعین داشتهاند:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]1- ابو مخنف - لوط بن یحیى - معاصر با امام حسین (ع) (5)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]2- شیخ صدوق، (متوفاى سال 381ق.) :
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«امام سجاد (ع) با اهل بیت (ع) و سرهاى مطهر شهیدان از دمشق خارج شد و سرهاى مقدس را در کربلا دفن کرد» . (6)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]هر چند ایشان تصریح نکردهاند که ورود اهل بیت (ع) در روز اربعین سال 61 ق. بوده است اما از آنجا که هیچ کس زمان دیگرى را در تاریخ، براى ورود اهل بیت (ع) به کربلا به ثبت نرسانده است، در نتیجه ورود امام سجاد (ع) به همراه اهل بیتبه کربلا، در روز اربعین سال 61 ق. بوده است.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]3- اسفرائنى (متوفاى 406ق.) - از علماى بزرگ مذهب شافعى - در مقتل خود تصریح مىکند که اهل بیت (ع)، بیستم صفر وارد کربلا شده و با جابر ملاقات کردند. او مىگوید: «و لما وصلوا الى بعض الطریق» (و چون به راهى رسیدند) نمىگوید: «و لما وصلوا الى طریق کربلا او العراق» (و چون به راه کربلا یا عراق رسیدند) تا اشکال شود راه کربلا از بین راه مدینه نیست، بلکه از خود شام است.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]4- علم الهدى سید مرتضى (متوفاى 436ق.) مىنویسد:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«ان راس الحسین (ع) اعید الى بدنه فى کربلا» (7)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]یعنى: همانا سر مطهر امام حسین (ع) در کربلا به پیکر مقدس آن حضرت، عودت داده شد.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]5- ابو ریحان بیرونى، محقق و ریاضیدان شهیر (متوفاى 440ق.) در کتاب نفیس خود «الآثار الباقیة» چنین مىگوید:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«و فى العشرین رد راس الحسین (ع) الى جثته حتى دفن مع جثته و فیه زیارة الاربعین و هم حرمه بعد انصرافهم من الشام» (8)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]یعنى: سر مقدس امام حسین (ع) در بیستم صفر به جسد مطهر امام برگردانده و با پیکرش دفن گردید. زیارت اربعین در خصوص این روز است. اهل بیت (ع) نیز بعد از مراجعت از شام این روز را حرمت نهادند.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]پس ایشان تصریح مىکند که ورود اهل بیت (ع) به کربلا پس از بازگشت از سفر شام بود نه قبل از رفتن به شام که مرحوم شعرانى ترجیح مىدهد.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]6- شیخ طوسى (متوفاى 460ق.) علتسنتشدن زیارت امام حسین (ع) در اربعین را تنها انجام مراسم تدفین سرهاى مطهر امام (ع) و سایر شهدا در کربلا مىداند. (9)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]البته سید بن طاووس، مىگوید شیخ طوسى معتقد است امام سجاد (ع) با اهل بیت (ع) در روز اربعین (بیستم صفر) وارد مدینه شدند (نه کربلا) و سید بن طاووس این نظر را بعید مىشمرد از این جهت که چگونه ممکن است در مدت 40 روز به مدینه برسند؟ (10)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]7- شیخ فتال نیشابورى (متوفاى 508ق.) مىگوید:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«خرج على بن الحسین (ع) بالنسوة و رد راس الحسین (ع) الى کربلا» (11)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]یعنى: امام سجاد (ع) به همراه اهل بیت (ع)، سر امام حسین (ع) را به کربلا بازگرداند.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]8- عماد الدین طبرى آملى (متوفاى اوایل قرن ششم) . (12)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]9- شیخ شهید طبرسى در سال 508ق. (13)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]10- ابن شهر آشوب (متوفاى سال 588ق.) در مناقب اعاده سر مطهر به بدن را ذکر کرده است. (14)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]11- علامه شهیر و مورخ کبیر، سبط ابن الجوزى از علماى بزرگ اهل سنت (متوفاى سال 654ق.) چنین مىگوید:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«الاشهر انه رد الى کربلا فدفن مع الجسد» . (15)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]یعنى: بنا بر نظر مشهورتر، سر امام حسین (ع) به کربلا بازگردانده و با پیکرش دفن گردید.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]12- سید بن طاووس - على بن موسى بن جعفر - (متوفاى 668ق.)، در کتاب لهوف، رجوع اهل بیت (ع) به کربلا و همچنین دفن سر مطهر در کربلا را نقل کرده، و در کتاب اقبال، (16) لحوق سر مطهر به بدن در روز بیستم صفر را پذیرفته، گر چه در باره آورنده سر مطهر و کیفیت دفن آن سکوت کرده است.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]13- شیخ فقیه ابن نما حلى - جعفر بن محمد بن جعفر - (متوفاى اواخر قرن هفتم) نسبتبه ورود اهل بیت (ع) به کربلا و ملاقاتشان با جابر تصریح نموده است. (17)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]شایان توجه است که شیخ اجازه (18) ما مرحوم آیت الله حاج شیخ آقا بزرگ تهرانى در کتاب «الذریعه» (19) تاریخ وفات ابن نما مؤلف کتاب «مثیر الاحزان» را سال 645 ثبت نمودند، در صورتى که این سال، سال تاریخ فوت پدر ایشان فقیه نامى محمد بن جعفر بن نما استاد سید بن طاووس و محقق حلى است.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]14- مورخ معروف «خواند میر» (متوفاى 942ق.)، اربعین را اصح روایات در دفن سر مطهر دانسته، و مىگوید:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«امام چهارم با خواهران و... در بیستم شهر صفر، سر امام حسین (ع) و سایر شهیدان کربلا (رضى الله عنهم) را به بدنهاى ایشان منضم ساخت» . (20)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]15- الشبراوى، عبد الله بن محمد، شیخ جامع ازهر قاهره، صاحب کتاب «الاتحاف بحب الاشراف» (متوفاى 1172ق.) نقل مىکند:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«بعد از چهل روز سر به بدن ملحق شد» . (21)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]16- زکریا بن محمد قزوینى (متوفاى 1305ق.) در کتاب عجائب المخلوقات چنین مىگوید:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«الیوم الاول منه عید بنى امیه ادخلت فیه راس الحسین (رضى الله عنه) بدمشق و العشرون منه رد راس الحسین الى جثته.» یعنى: اولین روز ماه صفر، عید بنى امیه بود، سر مقدس امام حسین (ع) در این روز وارد دمشق شد و در روز بیستم همین ماه، سر مبارک امام، به بدن مطهرش بازگردانده شد.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]17- علامه جلیل القدر سید محسن امین عاملى در «لواعج الاشجان» به نقل از بشارة المصطفى، و در «اعیان الشیعه» مىگوید:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«ورود اهل بیتبه کربلا مشهور است» . (22)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]18- عالم شریف سید عبد الرزاق مقرم در «مقتل الحسین (ع)» چنین مىگوید:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«اهل بیت (ع) در کربلا با جابر ملاقات کردند» . (23)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]و نیز مىگوید:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«امام سجاد (ع) سر مطهر پدر و سایر شهدا را در کربلا ملحق به بدنها کرد» . (24)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]19- ابن حجر مکى، احمد بن محمد، (متوفاى سال 937ق.) صاحب کتاب «الصواعق المحرقه» و شرح قصیده همزیه بوصیرى مىگوید:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«بعد از چهل روز سر به بدن ملحق شد» . (25)
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]20- سید جلیل زبدة الفقهاء فاضل قزوینى، رضى بن نبى، (متوفاى سال 1118ق.) در کتاب نفیس «تظلم الزهرا» عین عبارت سید بن طاووس در کتاب اقبال را نقل مىکند و به طور جدى و صریح گفته سید را پاسخ مىدهد:
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]«اقول: غایة ما قال (ره) - بعد تسلیمه - محض استبعاد و لا ینبغى بمحضه انکار الروایات فانا سمعنا من الموثقین قرب کوفه من دمشق بما قد تیسر للبرید ان یسیر بثلاثة ایام و لا سیما للولاة و الحکام بالجور و سیما مثل هذا الخبر المشوم الذى هو عید للشامیین و مدة مقامهم فى دمشق - على ما فى المنتخب - لا یعلم کونها زائدة على ثمانیة ایام تقریبا و لم نظفر على روایة دلت على مقامهم فیها مدة شهر. والله یعلم. و ایضا قد یذهب الحمام بالمکاتب باسرع من ذلک.» یعنى: به عقیده من، سید - بعد از پذیرش جریان اربعین - بعدها صرفا آن را بعید دانسته است و سزاوار نیستبا استبعاد صرف او روایات تاریخى را انکار نمود; زیرا ما از برخى از اشخاص مورد اطمینان شنیدهایم که کوفه به دمشق نزدیک بوده به گونهاى که یک پیک مىتوانستسه روزه بخصوص براى کسب تکلیف والیان و حکام جور بویژه مثل خبر شوم کربلا را که براى اهل شام عید بهشمارمىرفتبه آنها برساند. اما مدت اقامت اهل بیت (ع) در شام - بنا بر آنچه در المنتخب آمده - تقریبا بیش از هشت روز نبوده است و ما به نقل دیگرى که بر اقامت آنان در شام به اندازه یک ماه دلالت کند دست نیافتیم - خدا عالم است - به اضافه چه بسا گاه کبوتر نامهبر زودتر از پیک زمینى پیغام برساند.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]همچنین عده دیگرى از مشاهیر علماى شیعه و سنى قائل به اربعین هستند که براى اطلاع بیشتر مىتوان به مقتل مقرم و تحقیق اربعین مراجعه نمود.
[/FONT][FONT=Tahoma, Arial, Helvetica, sans-serif]
[/FONT][/FONT]