آینده نگاری علم و فناوری، یك روش تفكر مشاركتی، ساختار یافته و روشمند در بارة آیندة علم و فناوری است كه در بیش از 30كشور در سطح ملی مورد استفاده قرارگرفته است. در مطالعه آینده نگاری علم و فناوری، در كشور چك درخلال سالهای 2000-2002، موضوع كشاورزی، غذا و محیط زیست، یكی از14محور تخصصی مزبور بوده است. حاصل این مطالعه پیشنهاد 90 زمینه پژوهشی و 25زمینه پیگیری فناوریهای مؤثر بر توسعه كشور برای افق 10ساله(سال2010 )بوده است كه از بین آنها 16 اولویت پژوهشی به حوزه كشاورزی،غذا و محیط زیست اختصاص داشته است . از دیگر نتایج قابل ملاحظه این مطالعه ارایه پیشنهادهایی در دو محور عمده، یعنی ساختار مدیریت و پیاده سازی برنامه تحقیقات ملی و دیگری پشتیبانی از پژوهش، مانند : ساختار نیروی انسانی پژوهشگر، ترویج پژوهشهای فراگیروشبكه ای و فرابخشی ، همكاریهای منطقه ای و بین المللی. به دولت چك بوده است . هدف این مقاله بهره گیری از تجربه‌های عملی آینده نگاری برای ارایة توصیه هایی درزمینة آینده نگاری كشاورزی ایران است.
مقدمه آینده نگاری (Foresight) علم و فناوری از سالهای پس از جنگ جهانی اول، با هدف كسب برتری در حوزه‌های نظامی مطرح شده و به مرور وارد سایر حوزه های اقتصادی ، اجتماعی و از جمله كشاورزی و محیط زیست شده است(عظیمی، 7831).آینده نگاری برای نخستین بار در دهة 80 توسط ژاپنی‌ها به عنوان ابزار سیاست گذاری علم و فناوری مورداستفاده قرارگرفت. این روش چند دهه است كه در سازمانهای دولتی و خصوصی و در حوزه‌های مختلف: علم ، فناوری ، فرهنگ، محیط زیست و غیره،به‌كارگرفته می‌شود. آینده نگاری عبارت است از تلاشی نظام مند برای نگاه به آیندة بلندمدت در حوزه‌های دانش، فناوری، اقتصاد، محیط زیست وجامعه كه با هدف شناسایی فناوریهای نوظهور و تعیین آن دسته از بخشهایی كه سرمایه‌گذاری در آنها احتمال سوددهی اقتصادی و اجتماعی بیشتری دارد، انجام می شود. در واقع آینده نگاری رویكردی است برای ایجاد آمادگی برای آینده و به كاربردن منابع موجود به بهترین وجه ممكن درراستای ارزشها كه طی آن روشهای كمی و كیفی توأمان به كارگرفته می شوند .از جمله دستاوردهای آینده نگاری ملی می توان به دستیابی به دیدگاه مشترك در سطح ملی ، همگامی بیشتر بخش خصوصی و دولتی، تعیین اولویتهای كشور، آماده سازی كشور برای آینده، برقراری ارتباطات واقعی بین دانشگاه و جامعه و دولت ، ایجاد فرهنگی جامع‌نگری و آینده نگری و ایجاد چشم‌انداز آینده، باشد(بنیاد توسعه فردا، 1384) . آینده‌نگاری حاصل تلاقی و همگرایی سه دسته از مفاهیم یا حوزه های مختلف است: برنامه‌ریزی یا برنامه‌ریزی راهبردی، آینده پژوهی ،شبكه‌سازی یا توسعه سیاستها، كه در طول سالهای گذشته با تغییر رویكرد در هر سه بعد روبه‌رو شده‌اند.
هدفهای عمومی آینده نگاری: این هدفها كه فارغ از موضوع مطالعه و به طور طبیعی پس از طی فرآیند آینده نگاری می‌بایستی حاصل شوند-و آنها را با عنوان Communication,Concentration on Longer-term, Coordination, Consensus, Commitment 5c, معرفی می‌كنند- عبارتند از: 1. تعامل و ارتباط : گردهمایی گروههایی از افرادمرتبط با موضوع به شیوه ها و روشهای مناسب به گونه ای كه بتوانند با هم تبادل نظر داشته و از آرا و نظرات یكدیگر استفاده كنند. 2. تمركز بر بلندمدت: شركت كنندگان و مخاطبان برنامه افق دید خود را از كوتاه مدت به بلند مدت تغییر دهند. 3. هماهنگی : انتظار می رود در پایان برنامه هماهنگی بیشتری بین شركت كنندگان رخ داده باشد. 4. همرایی: ایجاد بینش مشترك نسبت به آینده، دارای اهمیت بسیار است و در صورت عدم تحقق آن، نمی توان نتایج مطلوبی از آینده نگاری گرفت. 5. تعهد در اجرا: انتظار می رود افراد دخیل در آینده نگاری آمادگی لازم را برای به اجرا در آوردن تغییراتی كه آینده‌نگاری پیشنهاد می كند، پیداكنند (ناظمی و قدیری، 1385).
هدفهای خاص آینده نگاری : ناظمی (ناظمی، 1385) برای یك مطالعه در سطح ملی ، به طبقه بندی هدفهای آینده نگاریهای ملی در كشورهای مختلف پرداخته است، كه عبارتند از : تشخیص فناوریهای كلیدی، تشخیص فناوریهای عام در حال پیدایش، پیش بینی ظهور و وقوع فناوریها، تعیین جایگاه ملی، شناسایی ضعفها و قوتها، شناسایی پتانسیل ها، شناسایی نیازهای اقتصادی و اجتماعی، شناسایی تهدیدها و فرصتها، اولویت گذاری، اطلاع رسانی به بنگاههای اقتصادی، اطلاع رسانی به تصمیم گیران و سیاستگذاران، ایجاد همكاری میان بخش پژوهشی و بخش صنعت، ساخت چشم انداز.
از آنجا كه آینده نگاری حاصل تلاقی (تعامل) سه دسته از مفاهیم در حوزه‌های آینده پژوهی، یعنی برنامه‌ریزی یا برنامه‌ریزی راهبردی و سیاستگذاری یا توسعة سیاست وشبكه سازی می‌باشد، خروجی آینده نگاری تنها از جنس آینده نیست؛ بلكه خروجیهای آن پیشنهادهایی هستند كه بار مفاهیمی از نوع سیاستگذاری و برنامه ریزی را با خود دارند. از آنجا كه این رویكرد در تنظیم سیاستهای بلندمدت تحقیقات بخش كشاورزی كشورهای متعددی مورد استفاده قرارگرفته و نتایج حاصله نیز مورد رضایت و تأكید عموم كشورهای مطالعه كننده بوده است؛ می توان و شایسته است با مرور تجربه‌های موجود در سطح دنیا زمینة لازم برای انجام آینده نگاری علم و فناوری كشاورزی ایران را متناسب با زیست بوم ایران اسلامی، فراهم آورد (عظیمی، 1387).
آینده نگاری علم و فناوری در جمهوری چك نخستین تجربة آینده نگاری جمهوری چك پیرو سیاست تحقیق و توسعه ملی و براساس ضرورت دستیابی آنها به یك برنامه تحقیقات ملی انجام شده است. برنامة تحقیقات ملی با هدف اولویت بندی تحقیقات و شناسایی پژوهشها و فناوریهای كلیدی و چگونگی مدیریت و سازماندهی پژوهشها در سطح ملی تنظیم شده است. در مستندات این برنامه به صورت مفصل به تعریف و توصیف اهمیت ساختاری اولویتهای مطالعاتی، در تحقق توسعة اقتصاد ملی و اصلاح كیفیت زندگی جامعه پرداخته شده است. در آنجا اشاره شده است كه تحقق توسعة اقتصادی و اجتماعی متناسب با بودجه كشور، عمیقاً متأثر از انتخاب درست مسیر پژوهشهای آن كشور است. در واقع رویكرد نخستین آینده نگاری ملی جمهوری چك ، شناخت مسیراصلی پژوهش و فناوریهای كلیدی بوده كه موضوع كشاورزی و غذا یكی از محورهای اصلی آن بوده است . آینده نگاری علم و فناوری جمهوری چك كه مقدمه ای برای ورود به برنامه تحقیقات ملی بوده است، از سوی وزارت آموزش، جوانان و ورزش به نمایندگی دولت چك سفارش شده و توسط مركز فناوری آكادمی علوم چك و آكادمی مهندسی چك انجام شده است. این برنامه از اواخر سال 2000 شروع شد و طی حدود 12 ماه به پایان رسید كه گزارش نهایی آن در مارس 2002 منتشر شده است. مجموعه هزینه های پیش‌بینی شده مطالعه آینده نگاری فناوری چك ، حدود 400 هزار یورو عنوان شده است. .
هدفهای مطالعة آینده نگاری چك: هدف نخست این مطالعه كه برای افق زمانی 10 ساله طراحی شده بود، عبارت بود از: شناسایی مسیرها و جهت‌های تحقیقات برای دستیابی به بهترین استراتژی توسعة اقتصادی مطلوب با تأمین حداكثر نیازهای اجتماعی براساس استفاده بهینه از بودجه عمومی پژوهش و توسعه . هدف دوم ، كه در كنار هدف اصلی به آن پرداخته شد، عبارت بود از: پیشنهاد معیارهایی برای ارزیابی كارایی و مكانیزم‌هایی برای كاربرد بهتر تحقیقات در سطح ملی، از جمله مدیریت و چگونگی پیاده سازی برنامه تحقیقات ملی. بنابراین هدفهای این مطالعه به دو بخش عمده تقسیم شده است: 1. ارایه پیش طرح برنامه تحقیقات ملی جمهوری چك ، كه دارای این اجزا باشد: الف – تعیین تعداد، عنوانها، هدفها و مشخصات برنامه های موضوعی و پشتیبانی برنامه تحقیقات ملی منطبق با سیاستهای تحقیق و توسعه جمهوری چك ، ب – پیشنهاد زیربرنامه های موضوعی و زیربرنامه های پشتیبانی مرتبط با برنامه تحقیقات ملی، ج – شناسایی مسیرهای كلیدی پژوهشی و برقراری ارتباط آنها با زیر برنامه ها. 2. ارائه پیش طرح فرآیند هدایت درست برنامه تحقیقات ملی جمهوری چك كه شامل موارد زیر است: 2-1. سازماندهی، مدیریت و نظارت برنامه های موضوعی و پشتیبانی، 2-2. اصول رقابت برای پشتیبانی مالی پروژه های ارائه شده از سوی برنامه تحقیقات ملی، 2-3. ساختار نظارت و ارزیابی پروژه هایی كه از طرف برنامه تحقیقات ملی حمایت می شوند، 2-4.اصول اولیه همكاری بین المللی، 2-5. اصول پشتیبانی مالی برنامه تحقیقات ملی، 2-6. ارائه چارچوب پیشنهادی برای سیستم اطلاعاتی مورد نیاز برنامه تحقیقات ملی، 2-7. فرآیند مناسب پیاده سازی برنامة پیشنهادی برنامه تحقیقات ملی، 2-8. اصول ارتباط با عموم (روابط عمومی) برنامه تحقیقات ملی. برای دستیابی به هدفهای گروه اول، توسط روش شناسی زیر پی گیری شده، هدفهای گروه دوم در قالب تشكیل پانل تأمین شده است . عوامل مؤثر بر روش‌شناسی مطالعه:عوامل اساسی تعیین روش شناسی پروژه؛ هدفها، شرایط و ویژگیهای مطالعه بوده است كه توسط كارفرما تعیین شدند . شرایط ذكر شده عبارت بودند از : نتایج پروژه می بایستی منبعث از نظرات طیف گستردة كارشناسان و مؤسسات مرتبط باشد. فضای تولید دانش و فضای كاربرد آن (صنعت، بهداشت، خدمات) می‌بایستی به صورت برابر در حصول نتایج پروژه منظور شوند. نتایج پروژه ها می بایستی منطبق با نیازهای اجتماعی، ظرفیتهای پژوهش موجود و از لحاظ بار مالی قابل توجیه باشند. نتایج می بایستی دارای اطلاعاتی باشد كه در زمان مقتضی(سال2002) برای تهیه پیش طرح برنامه تحقیقات ملی و اولویتهای پژوهشی، در اختیاردولت چك قرارگیرد. اطلاعات لازم برای تدوین روش‌شناسی مطالعه از تجربه‌های مشابه خارجی حاصل شد كه متناسب با هدفهای مطالعه و شرایط محیط ملی مورداستفاده قرار گرفتند . البته روش شناسی حاصله در معرض نقد و بررسی كارشناسان خارجی كه دارای تجارب مكرر در فرآیند مدیریت و پیاده سازی چنین پروژه هایی داشته اند، قرار داده شد. در تجربه آینده نگاری چك به طور عمده از روشهای پانل، SWOT و طوفان فكری استفاده شده است. سازمان كاری و فرایند انجام آینده‌نگاری: پروژه آینده نگاری توسط گروه مدیریت هدایت می شده كه در رأس آن یك مدیر پروژه از آكادمی علوم با یك معاون از آكادمی مهندسی و گروهی متشكل از 7 كارمند (5 نفر از آكادمی علوم بوده و باقی از آكادمی مهندسی)جذب شده بودند.
پانلها و چگونگی برگزاری آنها : بخش عمده پروژه به برگزاری پانلها اختصاص داشته است كه در واقع اجزای كلیدی پروژه آیندة نگاری فناوری بودند. كار پانلها براساس ارزیابی بخشها و اهمیت آنها در اقتصاد چك و تحلیل تلاشهای تحقیق و توسعه موجود ، به ویژه در وزارتخانه‌ها بود. همچنین آنها به ارزیابی مستندات مربوط به استراتژی و برنامه‌های تحقیق و توسعه پرداختند. در این زمینه برحسب ضرورت برای كسب اطلاعات بیشتر از مصاحبه با مسئولان استراتژی تحقیق و توسعه استفاده كردند. پانلها با انجام توفان فكری ساختار یافته حول موضوعات مشخص برگزار می شد. ضمن اینكه هرپانل با یكسری اطلاعات و مطالعات كارشناسی از پیش تهیه شده پشتیبانی می‌شد . هرپانل طی 5 جلسه‌ای به كار خود پایان می داد به گونه‌ای كه نتایج جلسات اولیه در جلسات بعدی تكمیل شده، تا نتیجة نهایی آنها به كنفرانس ملی ارایه شود .
هرپانل توسط یك مدیر و یك دبیر هدایت می شده است كه جذب آنها براساس ماهیت پانل و معیارهایی از جمله مسئولیت در سازمانهای تحقیقاتی، انجمن و صنایع مرتبط بوده است. در هرپانل 15 تا 20 كارشناس، مسائل را از جنبة عرضه و تقاضای تحقیق و توسعه (ابداعات ،تولید دانش و كاربردوبهره برداری آنها) پوشش داده اند. در این پانلها روندهای واقع بینانه و مورد توافق توسعه در جمهوری چك تا سال 2010 تحلیلهای تفصیلیSWOT پیشنهاد جهت گیریهای پژوهشهای كلیدی و بنابه مورد، پیشنهاد فناوریهای كلیدی با هدف ارتقای سطح پژوهش و توسعة بهره‌وری، به بحث گذاشته شدند .
نتایج پانل موضوعی كشاورزی و غذا : 1. روندهای مورد انتظار برای 10 سال آینده جمهوری چك : جایگزینی و تغییرساختار محصولات كشاورزی و نگاه همزمان به تناوب وتمركزكشت و سطح زیركشت، توسعه فناوریهای تولید غذای سالم و مطمئن با در نظرگرفتن محیط زیست، گسترش كاركردهای غیر رایج از كشاورزی درجنبة آمایش سرزمینی، به ویژه برای اوقات فراغت و تفریح، همگرایی بخش كشاورزی جمهوری چك با ساختار كشاورزی اروپا. 2. مسیرهای كلیدی تحقیقات پیشنهاد شده، به ترتیب اهمیت آنها : تشخیص، درمان وپیشگیری ازبیماری های حیوانات اهلی، عفونتهای گوارشی و بیماریهای مشترك انسان و دام، گسترش روشهایی برای كنترل و ارزیابی مواد خام كشاورزی و غذاها به منظور اطمینان از ایمنی و كیفیت آنها، افزایش رقابت پذیری از راه توسعة غذای با كیفیت، انجام اصلاح نژاد اقلام زیستی از جنبة مصرف و كاهش خطر پذیری آنها، سلامت گیاهی ، گسترش فناوری های مرتبط با غذاهای با سود بیشتر، روشهای زیست فناوری و ژنتیكی برای اصلاح و ارتقای ظرفیتهای زیست شناختی در جهت تولید اقلام زیستی، سیستم‌های تولیدی رقابتی برای كشاورزی چند كاركردی، توسعه محصولات و فناوریها برای بهره برداران كوچك و متوسط كشاورزی، توسعه فناوری ها برای استفادة غیرغذایی از مواد خام كشاورزی، مدیریت كارای پرورش حیوانات اهلی، ابداع فرآیندهای فن محور برای فرآوری ضایعات كشاورزی و غذایی و تولید مواد مفید، كاركرد سرزمینی كشاورزی (جایگاه كشاورزی در آمایش سرزمین)، استفاده از توده های زیستی برای تولید برق، توسعه فناوریهای مرتبط با آب، و... .
نتایج پانل موضوعی محیط زیست: 1. روندهای موردانتظار برای 10 سال آینده جمهوری چك : گسترش بحثهای علمی روی مشكلات كلیدی و روشهای برون رفت از آنها، توجه بیشتر روی اثرات بلند مدت فعالیتهای بشری روی زندگی انسان و اكوسیستم، تبادل وتعامل میان علوم زیست محیطی ولایه های سیاستگذاری برای رسیدن به توسعه پایدار، تمركز مطالعات روی تعامل میان انسان و محیط و هدایت این تعامل در یك مسیر پایدار. 2. مسیرهای كلیدی تحقیقات پیشنهاد شده، به ترتیب اهمیت آنها : فناوریهای زیست محیطی، تعاملهای انسان و محیط، حمل و نقل پایدار (منطق با محیط زیست) ، محافظت منابع و جریانهای طبیعی مواد، تولید برق منطبق با محیط زیست، محیط زیست و سلامت انسان، زمینه های اقتصادی و اجتماعی توسعه پایدار، كشاورزی پایدار، انسان و سرزمین، پژوهشهای بوم شناختی بلند مدت. فرایند ارایه پیشنهاد اولویتهای برنامه تحقیقات ملی: طرح پیشنهادی اولویتهای برنامه تحقیقات ملی براساس نتایج كارپانلها و توسط گروه كاری حاصل شده است. به این ترتیب كه مجموعه موضوعات پیشنهادی برای تحقیقات ملی، بالغ بر 612 مورد شد كه درفرآیند اولویت گذاری توسط خودپانلها به 162مورد تقلیل یافت . معیار انتخاب عنوانهای پژوهشی؛ اول ، اهمیت مطالعه و دوم ، قابلیت انجام مطالعه بوده است . این تعداد نیز توسط گروه كاری به 90 مورد تقلیل یافت . در مرحله بعد این عنوانهای پژوهشی بر اساس جهت گیری سیاست تحقیق و توسعه ملی جمهوری چك به 5 برنامه موضوعی اختصاص داده شدند . این 5 برنامه عبارتند از: 1.كیفیت زندگی؛ 2. جامعه مبتنی بر اطلاعات؛ 3. رقابت پذیری و توسعه؛ 4. انرژی برای اقتصاد و جامعه؛ 5. جامعة پیشرفته و تغییرات آن. (جدول 1)
نقاط قوت مطالعه آینده نگاری چك: - تعهد و التزام دولت چك برای انجام این مهم در سطح كشور است، - بهره گیری از تجربه‌های كشورها و كارشناسان صاحب تجربه، - سازماندهی و تعریف روشن نسبتاً مناسب برای انجام مطالعه، - تنوع و كثرت قابل توجه شركت كنندگان در فرایند مطالعه. نقاط ضعف مطالعه آینده نگاری چك : - محدودیت زمان متناسب با شرایط تعیین شده برای انجام مطالعه، - محدودیت در انجام بحثها در حوزه های پیچیده اجتماعی، - در مطالعه چك از مزایای برخی روشها از جمله روش دلفی بهره برداری نكرده است. اقدامات آینده دولت چك : - القای فرهنگ و جلب انگیزه بیشتر مراكز تصمیم ساز در انجام آینده نگاری، - تهیه و تدوین پروژه آتی برنامه تحقیقات ملی پیرو برنامه اول تحقیقات ملی چك.
نتیجه گیری در فرایند آینده نگاری، انجام بحثها و گفتگوهای فراگیر میان صاحب نظران، محققان، مدیران صنعتی،مسئولین دولتی اعم از مسئولین استانی و دیگر مسؤلین سازمانهای مرتبط، شاغلان بخشهای صنعتی و خدماتی ، نمایندگان انجمنهای تخصصی در قالب پانلها می تواند از جهات گوناگون مفید واقع شود كه یكی از آنها تدقیق اولویتهای پژوهشی برای دستیابی بهتر به توسعه اقتصادی و اجتماعی براساس نیازهای كشور باشد . از نكات قابل توجه در مطالعه آینده نگاری چك، ارتباط دادن فرآیند آینده نگاری یا به عبارتی دیدگاههای نخبگان علمی و فنی و كارشناسان و مدیران ارشد دولتی با سیاستهای عمومی توسعه جمهوری چك بوده است. همان‌گونه كه در تجربه كشور چك ملاحظه می شود، بهتر است فرایند آینده‌نگاری علم و فناوری همه حوزه‌های كشور را پوشش دهد تا موضوعات مختلف بنا بر اهمیت نسبی آنها از دید مجموعه ذینفعان و متناسب با سیاستهای عمومی توسعه كشور، مورد ارزیابی و اولویت‌گذاری قرارگیرند. اما در مقطعی كه انگیزه های مشترك در حوزه‌های گوناگون كشورمان برای یك فعالیت فراگیرشكل نگرفته است، به نظر می رسد با توجه به اهمیت كشاورزی،غذا و محیط زیست در سند چشم انداز توسعه ملی جمهوری اسلامی ایران، منطقی باشد كه برای فرایند پژوهش و تحقیق و سرمایه‌گذاریها روی فناوریهای مرتبط با این حوزه ها، یك برنامه جامع با عنوانی شبیه برنامه تحقیقات ملی كشاورزی،غذا و محیط زیست داشت. عدم ورود مطالعه آینده نگاری چك به فناوریهای مرتبط با كشاورزی می تواند به دلیل تفاوت موقعیت و یا دیدگاه این دو كشور در مورد كشاورزی باشد . بررسی جایگاه كشاورزی چك در رویكرد اقتصادی و سیاستهای توسعه آن كشور و مقایسه آن با ایران نشان می دهد كه براساس آمار2002 فائو، نسبت ارزش افزوده كشاورزی به ارزش افزوده كل در چك 5 درصد بوده در حالی كه این شاخص در ایران 23 درصد بوده است . بنابراین از حیث اقتصادی طبیعی است كه كشور چك فناوریهای استراتژیك خود را در سایر حوزه ها بررسی كند.
منابع :
1) عظیمی، سیدعلی اكبر و همكاران: درآمدی برآینده پژوهی در بخش كشاورزی ایران با استفاده از تجارب كشورهای منتخب، تهران، وزارت جهادكشاورزی، مؤسسه پژوهشهای برنامه‌ریزی و اقتصاد كشاورزی، 1387. 2) بنیاد توسعه فردا: روشهای آینده نگاری تكنولوژی،1384. 3) ناظمی،امیر و قدیری روح الله: آینده نگاری از مفهوم تا اجرا،تهران،مركزصنایع نوین،1385. 4) ناظمی، امیر: اهداف در آینده نگاری، مجموعه مقالات همایش آینده پژوهی،فناوری و چشم اندازتوسعه،تهران،دانشگاه امیركبیر،خرداد1385. 5( Science and Technology Department of Republic South Africa, Foresight Agriculture Report, Available at: http://www.dst.gov.za 6) G. Gijsbers and etal. Planning and Agricultural Research: A Sourcebook, 2001. 7) Ministry of Education, Youth and Sports of the CR, Research and Development Council 2002, Proposal of the National Research Program – Technology Foresight in the Czech Republic 2002, Prague, CDROM2002, Available at : http://www.foresight.cz . 8) FISTERA ,Review and Analysis of National Foresight – Case Study, Czech Republic - Technology Foresight 2002, Available at : http://fistera.jrc.es/ . 9) Kristina Kadlecikova,Technology Centre AS CR, Technology Foresight Experience of the Czech Republic 1st National Foresight Exercise,ForeTech, Workshop for Panel Experts, Sofia, 19-20 June, 2003. 10) FAO Statistical Year Book, 2004, vol.1, p286
