بناهای دورۀ سوم
تغییر شرایط سیاسی و اجتماعی در دهۀ 1330ش و نیز تحولاتی که در زمینۀ پیش رفت مصالح و فناوری در اواخر این دهه در سطح کشور به وجود آمد، شیوۀ معماری وارطان هوانسیان را، هرچند که به نگرش شخصی خود همچنان وفادار بود، دچار تغییراتی محدود کرد. او در این سال ها کوشید تا تعادلی نسبی و منطقی میان روش خود و شیوه های نو و منطبق بر ذائقۀ عمومی ایجاد کند. مجموعۀ آثار وارطان هوانسیان در این دوره نشان از گرایش به سادگی در طرح جزییات ساختمانی و تغییر در انتخاب مصالح و رنگ ساختمان دارد. آثار مربوط به این دوره عبارت اند از:
1. دبیرستان حرفه ای نمازی (شیراز) بر طبق تاریخ حک شده بر سردر ساختمان، دبیرستان حرفه ای نمازی در محل فعلی آن در 1328ش به دست آقای مهندس نمازی احداث شده است. طرح این ساختمان را وارطان هوانسیان در زمینی به وسعت یک هزار متر مربع، با دو هزار متر مربع زیربنا ارائه داد. در این دبیرستان شش شاخۀ نجاری، معماری، لوله کشی، آهنگری، رنگرزی و افزارسازی تأسیس شد و در چهارده کلاس آن هفتصد دانش آموز تحصیل می کردند.
2. ویلای شخصی وارطان هوانسیان (زعفرانیه) بنای مسکونی زعفرانیه یکی از سه ویلایی است که هوانسیان در باغ بزرگی متعلق به سرتیپ مشیری طراحی و اجرا کرد. دو ویلای دیگر یکی متعلق به مالک باغ بود، در شرق ویلای وارطان هوانسیان و دیگری در غرب آن قرار داشت که در سال های بعد تخریب شد و ساختمانی مرتفع جای آن را گرفت. این ویلا، که وارطان هوانسیان در1330ش آن را برای خود ساخته بود در 1386ش تخریب شد.
3. ساختمان بانک سپه، شعبۀ توپخانۀ تهران طرح این بنا در 1304 ش به تصویب رسید اما عملیات ساخت آن در 1329ش شروع شد و در 1332ش به پایان رسید. در کتیبه ای که در محل ورودی بانک نصب بوده به نام وارطان هوانسیان به منزلۀ طراح و ناظر ساختمان اشاره شده است.
4. ساختمان بانک سپه شعبۀ مرکزی اصفهان ساخت بنای بانک سپه اصفهان در 1336ش آغاز شد و در 1338ش پایان یافت. در سنگ نوشتۀ موجود بر روی دیوارۀ بانک آمده است که طراحی و نظارت طرح زیر نظر وارطان صورت گرفته و پیمانکار آن شرکت فاتح بوده است.
5. ساختمان بانک سپه شعبۀ بازار این ساختمان، که به ساختمان 25 شهریور معروف شد، در 1334ش رسماً افتتاح شد.
تحلیل معماری وارطان هوانسیان
وارطان هوانسیان تحصیلات عالی خود را در رشتۀ معماری و شهرسازی در پاریس به پایان رسانده و هفده سال تجربۀ علمی و عملی در زمینۀ معماری، او را با مباحث روز معماری و نیز شیوه های رایج در اروپا، به خصوص شیوۀ خاص ساختمان سازی در محدودۀ پاریس مرکزی، آشنا ساخته بود. آگاهی هوانسیان از اصول و قواعد حاکم بر شیوه های معماری و ساختمان سازی در اروپای آن زمان، تسلط او بر این اصول و نیز اجرای دقیق او بی تردید جایگاهی ویژه را برای وی و آثارش در تاریخ معماری معاصر ایران ایجاد کرده است. به نظر هوانسیان یک معمار در وهلۀ اول صنعتگری است که نه تنها باید از به حقیقت پیوستن اهداف خود خشنود باشد بلکه باید از تأثیر اجتماعی آثار خود نیز قلباً اظهار رضایت کند. هوانسیان از جمله معماران ایرانی است که به همراه سایر تحصیل کرده های خارج از کشور پس از بازگشت به ایران در روند تحولات داخلی سهمی عمده در تغییر و توسعۀ معماری روز ایران در اوایل قرن بیستم داشته است. او توجهی ویژه به مسائل شهری داشت و پایان نامۀ معماری اش با عنوان ((طرح گسترش شهر پاریس، تأثیر یافته از آب و هوا به دور از آلودگی)) نشان دارد. همین علاقۀ او سبب شد تا در همان مدرسه دروس شهرسازی را نیز پی گیری کند. مشاهدات و مطالعات وارطان هوانسیان در دوران تحصیل در پاریس و فعالیت حرفه ای در آن شهر به دیدگاه وی در زمینۀ معماری و شهرسازی شکل بخشید و جهت داد. بازگشت هوانسیان در 1341ش به ایران مقارن بود با مقطعی مهم از تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران؛ یعنی، دوران تجددخواهی و نوگرایی، که از سال ها پیش آغاز شده بود. ورود او به ایران همچنین هم زمان شد با بازگشت پی در پی دانشجویان ایرانی که از طرف دولت وقت برای تحصیل به اروپا گسیل شده بودند. این دانشجویان با گرایش هایی نو در تمامی زمینه ها بستری مناسب برای پذیرش اندیشه های جدید فراهم آوردند. این زمینه های مناسب داخلی و نیز گرایش های تجددخواهی نظام فضایی را برای وارطان هوانسیان فراهم آورد که امکان فعالیت مناسب را، در داخل کشور، داشته باشد.
منبع: فصلنامه فرهنگی پیمان